Τα σκίτσα των Ελλήνων ηρώων της Επανάστασης από τον Benjamin Mary
Συνέντευξη με την Δρ Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου, υπεύθυνη έκδοσης «Ἡ Ἱστορία ἔχει πρόσωπο: Μορφές τοῦ 1821 στήν Ἑλλάδα τοῦ Ὄθωνα ἀπό τόν βέλγο διπλωμάτη Benjamin Mary»
Λίγο πριν συμπληρωθούν και ημερολογιακά τα 200 χρόνια από το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821, μία νέα «αποκάλυψη» για τους πρωταγωνιστές της ενεργοποίησε το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης. Η έκδοση «Ἡ Ἱστορία ἔχει πρόσωπο Μορφές τοῦ 1821 στήν Ἑλλάδα τοῦ Ὄθωνα ἀπό τόν βέλγο διπλωμάτη Benjamin Mary» και οι αφίσες από την οποία στόλισαν τα κιγκλιδώματα του Εθνικού Κήπου στο κέντρο της Αθήνας, έκαναν τη σημερινή κοινωνία να κοιτάξει με μια νέα ματιά τους ήρωες του Αγώνα για την Ελευθερία. Πρόκειται για την «εικαστική μαρτυρία για τους Αγωνιστές του 1821 και για την Ελλάδα του Όθωνα» από τον Βέλγο διπλωμάτη Μπενζαμέν Μαρύ (1792-1846) που διαπιστεύθηκε στην Ελλάδα του Όθωνα το 1838, όπως δηλώνει στο CNN Greece η υπεύθυνη της έκδοσης, Δρ. Χαρίκλεια Δημακοπούλου.
Ο Μαρύ είναι από τους λίγους που δεν ασχολείται με τους Έλληνες ως απογόνους των αρχαίων Ελλήνων, αλλά με τους ίδιους ως πρωταγωνιστές ενός κοσμοϊστορικού γεγονότος, όπως επισημαίνει η ίδια. Κάποιες από τις μορφές του Μαρύ, που δημιουργήθηκαν κατά τις εργασίες της Εθνικής Συνελεύσεως του 1843-1844, επιβεβαιώνουν τη συλλογική εικόνα για τους ήρωες – κάποιες όμως είναι εντελώς διαφορετικές, από τα συνολικά 125 αδημοσίευτα σχέδια με τα 320 μοναδικά πρόσωπα από το λεύκωμα του διπλωμάτη.
Ο Κολοκοτρώνης, ο Γέρος του Μοριά, έγινε σκίτσο από τον Μαρύ κατά τη διάρκεια του λαϊκού προσκυνήματος, στον θάνατό του, ο Μακρυγιάννης, ο Νικηταράς, ο Κωλέττης, ο Λάζαρος Κουντουριώτης, ο Πανούτσος Νοταράς και τόσοι άλλοι «διάσημοι» αλλά και άγνωστοι Έλληνες της εποχής που παρακολουθούσαν τις εργασίες της Εθνοσυνέλευσης, μας μεταφέρουν στο κλίμα της εποχής με τον πιο «ζωντανό» τρόπο.
Ολόκληρη η συνέντευξη με την Δρ. Χαρίκλεια Δημακοπούλου:
- Κυρία Δημακοπούλου, μπορείτε να μας περιγράψετε τι είναι και τι περιλαμβάνει η έκδοση «Ἡ Ἱστορία ἔχει πρόσωπο Μορφές τοῦ 1821 στήν Ἑλλάδα τοῦ Ὄθωνα ἀπό τόν βέλγο διπλωμάτη Benjamin Mary»;
Το βιβλίο «Ἡ Ἱστορία ἔχει πρόσωπο Μορφές τοῦ 1821 στήν Ἑλλάδα τοῦ Ὄθωνα ἀπό τόν βέλγο διπλωμάτη Benjamin Mary» είναι μια εικαστική μαρτυρία για τους Αγωνιστές του 1821 και για την Ελλάδα του Όθωνα. Παραλλήλως είναι ένα έργο πού έχει την φιλοδοξία να μείνει στην βιβλιογραφία ως βιβλίο αναφοράς. Και τούτο διότι καταβάλαμε όλοι μεγάλη προσπάθεια ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να πληροφορηθεί κατά το δυνατόν σαφέστερα ποιοι είναι οι εικονιζόμενοι και γιατί αποτυπώθηκαν από τον ερασιτέχνη ζωγράφο και πρώτο διπλωματικό αντιπρόσωπο του Βελγίου στη χώρα μας. Είναι μία συλλογική εργασία από την ομάδα που αποτελέσαμε με τις επιστημονικές συνεργάτιδες και στελέχη του δυναμικού του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος κ.κ. Δήμητρα Κουκίου-Μητροπούλου και Ιφιγένεια Βογιατζή, τον κ. Γιώργο Τζεδόπουλο, επιστημονικό συνεργάτη της Ακαδημίας Αθηνών, τίς κ.κ. Μαρία Γιουρούκου καί Δώρα Μητσώνια του Ιδρύματος Σύλβια Ιωάννου και την επιμελήτρια της εκδόσεως κ. Μίτση Πικραμένου. Την τεχνική επεξεργασία και την όλη σελιδοποίηση ανέλαβε η έμπειρη κ. Μητσώνια. Ο κ. Τζεδόπουλος ανέλαβε να εξιστορήσει την βιογραφία και να ανιχνεύσει τις αντιλήψεις του ζωγράφου μας, του Benjamin Mary (1792-1846) βασιζόμενος στις διπλωματικές εκθέσεις και αναφορές του, που αναζήτησε στο Βέλγιο. Η κ. Γιουρούκου ανέλαβε με την συνεργασία της κ. Λεονόρα Ναβάρι την βιβλιολογική εξέταση του προτύπου λευκώματος. Οι κ.κ. Κουκίου και Βογιατζή και εγώ αναλάβαμε τα λοιπά μέρη της συγγραφής, δηλαδή τα εισαγωγικά κείμενα πέρα της βιογραφίας και –πράγμα που απεδείχθη πολύ δυσκολότερο– την σύνταξη των βιογραφικών σημειωμάτων για τους εικονιζομένους. Ο αναγνώστης-θεατής πρέπει να κατανοήσει την δυσκολία αν λάβει υπ’ όψη το γεγονός ότι τα πρόσωπα σχεδιάσθηκαν δέκα χρόνια μετά το τέλος της Επαναστάσεως, κατά το διάστημα 1839-1844, που αντιστοιχεί στον χρόνο που έζησε ο Μπενζαμέν Μαρύ στην Αθήνα. Το σημαντικό είναι ότι κατά το διάστημα σημειώθηκε το κομβικό γεγονός της Επαναστάσεως της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και της συγκλήσεως της Εθνικής Συνελεύσεως πού έδωσε στο νεαρό βασίλειο της Ελλάδος το Σύνταγμα του 1844. Και ο Μαρύ ήταν παρών για να μας κάνει το «φωτορεπορτάζ».
- Πώς προέκυψε η ενασχόλησή σας με ένα τόσο σπουδαίο τεκμήριο για την ελληνική ιστορία;
Η ενασχόλησή μου με αυτό το έργο αποτελεί μια χαρακτηριστική περίπτωση που «νεανικές αμαρτίες» σε βρίσκουν πολύ αργότερα! Και εξηγούμαι. Το 1992 είχα ασχοληθεί με την έκδοση του κατά κυριολεξίαν αδελφού βιβλίου-λευκώματος που εξεδόθη με πρωτοβουλία του τότε ευρωβουλευτού (ΝΔ) Κώστα Σταύρου, ο οποίος δεν ζει πλέον. Το βιβλίο εκείνο φέρει τον τίτλο: Χαρίκλεια Γ. Δημακοπούλου (ἐπιμ.), Benjamin Mary Νεοελληνισμοῦ ἀπαρχὲς - Ἑλληνικὲς προσωπογραφίες, La Grèce nouvelle - Portraits grecs (1840-1844), Ἐκδόσεις Λούση Μπρατζιώτη, Ἀθήνα 1992. Το βιβλίο εκείνο το είχα γράψει μόνη μου και για λόγους οικονομίας είχαν παραλειφθεί πολλά στοιχεία που είχαν θεωρηθεί «βαριά», όπως η λεπτομερής τεκμηρίωση των βιογραφικών. Τα πρόσωπα σε αυτό είναι σχεδόν αποκλειστικά γυναίκες, επώνυμες και ανώνυμες, με πολλές μαρτυρίες για την μορφή συζύγων και θυγατέρων των Αγωνιστών αλλά και για την γυναικεία τοπική ενδυμασία πολλών περιοχών και για την πρώτη λειτουργία του Θεάτρου στην Αθήνα του 1840. Τότε είχα ιδεί και για λίγη ώρα το βιβλίο που τώρα εξεδόθη, το οποίο επίσης είχε περιέλθει, εξ αγοράς επίσης, στην ιδιοκτησία του μακαρίτη Κώστα Σταύρου. Μετά την έκδοση η επαφή μου μαζί του διεκόπη λόγω των εργασιακών υποχρεώσεων αμφοτέρων.
Πέρασαν χρόνια, και ξαφνικά την άνοιξη του 2017 έλαβα ένα τηλεφώνημα από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και το Ίδρυμα Σύλβια Ιωάννου για συνεργασία στο παρόν βιβλίο. Επρόκειτο να εκδοθεί το «λεύκωμα των ανδρών». Αισθάνομαι βαθιά ικανοποίηση και χαρά αλλά και ευγνωμοσύνη προς το Ίδρυμα Σύλβια Ιωάννου γιατί έφερε το λεύκωμα αυτό στην Ελλάδα, ξανά μετά το 1992 και το επαναπάτρισε οριστικά σε ελληνικά χέρια. Και αντίστοιχη ευγνωμοσύνη προς τους δύο πολιτιστικούς και επιστημονικούς φορείς γιατί μου έδωσαν την χαρά να ολοκληρώσω την περιπέτεια πού είχε αρχίσει πριν από σχεδόν τριάντα χρόνια. Τριάμισι χρόνια αργότερα τον Νοέμβριο του 2020 κυκλοφόρησε το βιβλίο πού έχετε στα χέρια σας. Αισθάνομαι βαθιά χαρά για την ολοκλήρωση της εργασίας και για την λαμπρή ευκαιρία πού είχα να συμπληρώσω μια δουλειά που θεωρώ πολύ σημαντική για την Νεοελληνική Ιστορία.
- Τι ακριβώς περιλάμβανε η εργασία σας όλο αυτό το διάστημα μέχρι την τελική έκδοση;
Περιέλαβε την συγγραφή των προλογικών ιστορικών σημειωμάτων, τη σύνταξη των βιογραφικών σημειωμάτων των εικονιζόμενων προσώπων, πολλά εκ των οποίων είχαν υπογράψει την προσωπογραφία τους στο λεύκωμα του Μαρύ, αλλά και κάτι πολύ περισσότερο κοπιώδες, την ταύτιση πολλών προσώπων που δεν είχαν υπογράψει τα σκίτσα τους ή δεν έφεραν ένδειξη ονόματος από τον Μαρύ. Επίσης χρειάσθηκαν σχεδόν μαντικές προσπάθειες ενίοτε για την διαλεύκανση ονομάτων που ο Βέλγος διπλωμάτης δεν είχε αντιληφθεί σωστά. Αλλά η ταύτιση «ανωνύμων» προσώπων ήταν το πιο συναρπαστικό μέρος, καθώς έγινε επί τη βάσει συναφούς εικονογραφικού υλικού και ιδιότυπης σχεδόν εγκληματολογικής εξετάσεως των …«υπόπτων»! Στα βιογραφικά έπρεπε να αποφασίσουμε τι θα γράφαμε. Έτσι, για τα πολύ γνωστά πρόσωπα επιλέξαμε να επικεντρωθούμε στην ίδια την εικόνα μας και να την σχολιάσουμε στον χρόνο και στις συνθήκες πού φιλοτεχνήθηκε επί τη βάσει των εφημερίδων και άλλων μαρτυριών της εποχής, όπως τα σχέδια των νεκρών και εκτεθειμένων σε λαϊκό προσκύνημα Θεοδώρου Κολοκοτρώνη και Ιωάννου Καρατζά ή του Νικηταρά μόλις αποφυλακισμένου. Η κ. Πικραμένου εκτός από την γλωσσική επιμέλεια και ενοποίηση του ύφους τόσο διαφορετικών κειμένων, συνέταξε τα ευρετήρια που βρίσκονται στην διάθεση των χρηστών δωρεάν στο διαδίκτυο στις ιστοσελίδες των δύο εκδοτικών φορέων. Στην τελική φάση η δική μου εργασία ήταν η επιστημονική επιμέλεια του συνόλου του βιβλίου, όλων των κειμένων, δικών μου και των συνεργατών μου, ώστε να μην παραλειφθούν στοιχεία απαραίτητα και να πλουτισθεί η βιβλιογραφία. Αυτή την στιγμή ασχολούμαι με την επιμέλεια της αγγλικής εκδόσεως του βιβλίου που θα κυκλοφορήσει ελπίζουμε σύντομα.
- Μπορείτε να μας πείτε λίγα λόγια για τον Benjamin Mary; Τι τον παρακίνησε να ασχοληθεί με τους πρωταγωνιστές της μετεπαναστατικής εποχής;
Ο Βέλγος (από την γαλλόφωνη επαρχία Αινώ, της Βαλλωνίας) διπλωμάτης Μπενζαμέν Μαρύ (1792-1846) διαπιστεύθηκε στην Ελλάδα του Όθωνα το 1838 από την πατρίδα του Βέλγιο για να διαπραγματευθεί την σύναψη εμπορικής συμφωνίας. Ήταν η εποχή που ο ελληνικός στρατός εξοπλιζόταν πλέον αρκετά σοβαρά και το Βέλγιο ενδιαφερόταν να πωλήσει όπλα από την γνωστή βιομηχανία FN. Εξ άλλου, δεν πρέπει να λησμονείται ότι το Βέλγιο είναι κράτος πού δημιουργήθηκε μόλις κατά το 1830 μετά την Βελγική Επανάσταση εναντίον της Ολλανδίας και ότι ο πρώτος Βασιλεύς του Βελγίου Λεοπόλδος Α΄ είχε προταθεί αρχικά ως Ηγεμόνας της Ελλάδος κατά το ίδιο έτος, αλλά είχε αρνηθεί λόγω των υπερβολικών δυσκολιών και επειδή είδε ότι το Ελληνικό Κράτος δεν διέθετε πόρους, ήταν ήδη βαρύτατα χρεωμένο, αλλά και επειδή τα σύνορα ήταν πολύ στενά! Μάλιστα αδίκως επιρρίφθηκε η ευθύνη της παραιτήσεώς του στον Κυβερνήτη μας Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος τον είχε απλώς ενημερώσει για την κατάσταση, όπως είχε καθήκον.
Προηγουμένως ο Μαρύ είχε φέρει σε πέρας αντίστοιχη διπλωματική-οικονομική αποστολή στη Βραζιλία και παραλλήλως είχε ασχοληθεί πολύ εκτεταμένα με την αποτύπωση της χλωρίδας της ζούγκλας του Αμαζονίου. Ίσως η επιλογή του για την Αθήνα να είχε κάποια σχέση και με τις σχεδιαστικές ικανότητές του. Θα μπορούσε να προσφέρει στον Λεοπόλδο μια εικόνα του κράτους πού δεν κυβέρνησε. Πάντως έφερε σε πέρας την εδώ αποστολή του με επιτυχία. Πέρα τούτου δεν είχε πραγματικά άλλα καθήκοντα παρά την τακτική αναφορά για τις πολιτικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Περιηγήθηκε την χώρα, Πελοπόννησο, Αττική, Εύβοια, Ρούμελη, Κυκλάδες και Βόρειες Σποράδες, και αποτύπωσε επωνύμους και ανωνύμους. Επίσης παρακολούθησε με πάθος τις εργασίες της Εθνικής Συνελεύσεως της 3ης Σεπτεμβρίου και αποτύπωσε τους περισσότερους πληρεξουσίους και πολλούς θεατές καθισμένος στο διπλωματικό θεωρείο.
Νομίζω ότι το πολύ ενδιαφέρον στην περίπτωση του ζωγράφου μας είναι η ιδιοτυπία του να μην ενδιαφερθεί καθόλου για το αρχαίο παρελθόν της Ελλάδος, όπως όλοι οι άλλοι, αλλά να εστιάσει το σύνολο του ενδιαφέροντός του στο παρόν και στην πρόσφατη Ελληνική Επανάσταση, την οποία αντιλαμβανόταν ως κοσμοϊστορικό γεγονός και τους ανθρώπους της ως σύγχρονους ήρωες, ρομαντικές μορφές αλλά και ενσαρκωτές των ιδεωδών για ελευθερία και ισότητα.
- Οι μορφές που φιλοτέχνησε ο Benjamin Mary σε ποιο επίπεδο επηρεάζουν, αλλάζουν ή επιβεβαιώνουν την αντίληψή μας για τους ήρωες της Επανάστασης και των πρώτων χρόνων του ελληνικού κράτους;
Κάποιες από τις μορφές δεν αλλάζουν τίποτε για την εικόνα που είχαμε για τα πρόσωπα που αποτυπώνουν. Όμως πολλοί άλλοι διαφέρουν σοβαρά. Ας πάρουμε τον Κολοκοτρώνη, που όλοι μπορούν να δουν και στην εικόνα του εξωφύλλου μας αλλά και στα πανό πού εκτίθενται στο κιγκλίδωμα του Εθνικού Κήπου. Δεν είναι ο Κολοκοτρώνης πού ξέρουμε από την μεγάλη ελαιογραφία του Διονυσίου Τσόκου στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και στην εικονογραφία του Αγώνος του Πέτερ φόν Εσς ούτε από τις αφίσες που στόλιζαν παλαιότερα τα σχολεία μας. Είναι ο Γέρος του Μοριά, όπως τον αποτυπώνει το νεκρικό προσωπείο του στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο. Το προσωπείο ελήφθη την ίδια στιγμή που ο Μαρύ σκιτσάριζε τον νεκρό στο λαϊκό προσκύνημα. Το ίδιο ισχύει και για άλλους ακόμη. Υπάρχουν και μορφές που δεν μοιάζουν καθόλου με την εξωραϊσμένη εικόνα που έχουμε γι’ αυτούς, όπως για τον Μακρυγιάννη. Τέλος, για πολλούς είναι η μόνη εικόνα που διαθέτουμε. Για άλλους πάλι ή μάλλον για τους περισσότερους είναι εικόνες σε ηλικία πού δεν είχε άλλη εικονογραφική καταγραφή, όπως για τον Κωλέττη σε ώριμη ηλικία, την εποχή που είχε ξετρελάνει το Παρίσι. Τέλος, έχουμε την περίπτωση του Παύλου Χατζηαναργύρου του οποίου η ελαιογραφία, όπως τεκμηρίωσε η κ. Βογιατζή, στηρίχθηκε καταφανώς σε αντίγραφο του δικού μας σχεδίου πού ο ζωγράφος είχε αφήσει στην οικογένεια!
- Ποια έργα από το σύνολο της έκδοσης, «ξεχωρίζετε» ως σπουδαιότερα;
Θα έλεγα ότι από τα σημαντικότερα έργα είναι οι προσωπογραφίες του Κολοκοτρώνη, του Νικηταρά, του Κωλέττη, αλλά και του Λαζάρου Κουντουριώτη, πού εικονίζεται για μοναδική φορά στην ιστορία κατά πρόσωπο και χαμογελαστός. Προσθέτω ότι ο Λάζαρος Κουντουριώτης δεν ήταν μονόφθαλμος αλλά είχε γεννηθεί με μάτια διαφορετικού χρώματος, κάτι που θεωρείτο γρουσουζιά για τα καράβια και γι’ αυτό εκάλυπτε πάντοτε το δεξί του μάτι. Επίσης πολύ σημαντικές είναι οι προσωπογραφίες των μητροπολιτών, που φιλοτέχνησε ο Μαρύ και οι οποίοι είναι όλοι προσωπικότητες πρώτου μεγέθους. Τέλος, είναι συγκινητική η μορφή του Πανούτσου Νοταρά, προέδρου της Εθνικής Συνελεύσεως του 1843, ήδη τότε ηλικίας 103 ετών, παλαίμαχου των αγώνων του Ελληνισμού από τα Ορλωφικά, και πολιτικού γενικής αποδοχής από το 1823! Ας σημειώσουμε ότι απεβίωσε το 1849 σε ηλικία σχεδόν 110 ετών. Τέλος θεωρώ πολύ συναρπαστικές τις αποτυπώσεις στις πολυπρόσωπες συνθέσεις όχι μόνον για τα πρόσωπα των πληρεξουσίων αλλά και εκείνα των θεατών σε στιγμές ενδιαφέροντος, εντάσεως, πλήξεως ή με φαιδρή διάθεση!
- Πιστεύετε ότι το συγκεκριμένο έργο επέχει τη θέση «φωτογραφικών ντοκουμέντων» μελλοντικών εποχών;
Αναμφιβόλως! Μας επιτρέπει να κατανοήσουμε ακόμη καλύτερα την Εθνική Συνέλευση του 1843-44 και να κατανοήσουμε ότι οι αποφάσεις της δεν είναι αυτονόητες. Στα πρακτικά της καταγράφονται οι ομιλίες και τοποθετήσεις των εγγραμμάτων και κάποιων πολύ ισχυρών πολιτικών παραγόντων, όπως αποδείχθηκε ο Μακρυγιάννης. Όμως την πλειοψηφία διέθεταν οι άλλοι, οι σιωπηλοί, οι πολλοί πού στην καλύτερη περίπτωση ήταν ολιγογράμματοι, στις άλλες περιπτώσεις αγράμματοι. Ότι επείσθησαν αυτοί και ψήφισαν τις διατάξεις του Συντάγματος αλλά και κατανοούσαν αυτό πού διαβάζουμε είναι συναρπαστικό!
- Ποιο είναι το επόμενο έργο σας;
Τα επόμενα, που δεν ξέρω πότε θα εκδοθούν, είναι περισσότερο στο ιδιαίτερα δικό μου πεδίο ερεύνης της Ιστορίας του Δικαίου και των Θεσμών, δηλαδή δύο βιβλία που αφορούν στην Ιστορία του συνόλου Επτανησιακού Δικαίου πριν από την Ένωση και στην Ιστορία του Εμπορικού Δικαίου στο Ελληνικό Κράτος μετά το 1821. Τέλος, θέλω να ολοκληρώσω ένα βιβλίο για το προσεχές έτος, που αφορά στην συμπλήρωση 200 ετών από την ψήφιση του πρώτου Συντάγματος του Ελληνικού Κράτους στην Επίδαυρο τον Ιανουάριο του 1822 με νέα στοιχεία και μια κάπως διαφορετική θεώρηση περί αυτού.
Η Χαρίκλεια Γεωργίου Δημακοπούλου είναι αριστούχος πτυχιούχος του Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και επίσης του Νομικού Τμήματος της Νομικής Σχολής του αυτού Πανεπιστημίου.
Αριστούχος διδάκτωρ της Νομικής Σχολής του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, με ειδίκευση στην Ιστορία του Δικαίου.
Τ. δικηγόρος Αθηνών. Δημοσιογράφος, μέλος της ΕΣΗΕΑ, κριτικός βιβλίου στην εφημερίδα «Εστία». Μέλος πολλών επιστημονικών εταιρειών. Έχει διδάξει στο μεταπτυχιακό Τμήμα Νεοελληνικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, το μεταπτυχιακό Τμήμα Ιστορίας του Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο αντίστοιχο μεταπτυχιακόν Τμήμα Ιστορίας του Δικαίου και των Θεσμών του Παντείου Πανεπιστημίου. Έχει επίσης διδάξει Ιστορίαν των Θεσμών εις το Τμήμα Τουρκικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Έχει εκδώσει πλέον των 60 μελετών, το σύνολο των οποίων στηρίζεται επί ανεκδότου αρχειακού υλικού.