Οι οθωμανικές πηγές για την Ελληνική Επανάσταση - Μια γενική θεώρηση

Γράφει ο Παρασκευάς Κονόρτας, αναπληρωτής Καθηγητής ΕΚΠΑ

Μέχρι πριν λίγα χρόνια, οι γνώσεις μας για την Ελληνική Επανάσταση βασίζονταν κυρίως σε πηγές προερχόμενες είτε από το περιβάλλον των επαναστατημένων, είτε σε πρωτογενές υλικό προερχόμενο από την πλευρά των Δυτικοευρωπαίων και λιγότερο των Ρώσων. Σημαντικότατες εργασίες είδαν το φως ήδη από τον 19ο και κατά τον 20ό αιώνα. Ωστόσο, η φωνή του ενός εκ των εμπολέμων, των Οθωμανών δηλαδή, δεν είχε γίνει γνωστή παρά κυρίως μέσα από τα κείμενα των αντιπάλων τους ή ξένων.

Είναι πάντως πολύ ενδιαφέρον ότι, κατά την τελευταία δεκαετία ιδίως, δημοσιεύθηκαν έγκυρες επιστημονικές εργασίες που βασίζονται σε -ή κυρίως σε- οθωμανικές πηγές.

Η Ελληνική Επανάσταση, εκτός από σημαντικότατο γεγονός της Νεοελληνικής Ιστορίας αποτελεί ζήτημα και της Οθωμανικής Ιστορίας, διότι, αφενός μεν οδήγησε για πρώτη φορά στην απόσπαση εδαφών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα οποία απετέλεσαν ένα ανεξάρτητο κράτος, αφετέρου δε, όπως έχει καταδειχθεί σχετικά πρόσφατα από την βιβλιογραφία, ήταν ένας από τους παράγοντες που ώθησαν κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα την οθωμανική Διοίκηση να προσπαθήσει να «εκσυγχονίσει» τις δομές του κράτους, την οικονομία και την κοινωνία. Επιπλέον, η χρήση και οθωμανικών πηγών για ένα καίριο γεγονός της Νεοελληνικής Ιστορίας, καταδεικνύει, ανάμεσα σε άλλα, σε ποιό βαθμό Νεοελληνική και Οθωμανική Ιστορία συμφύρονται και συνομιλούν[1].

Ποιές είναι οι οθωμανικές πηγές για την Ελληνική Επανάσταση; Εν πρώτοις, είναι επίσημα οθωμανικά έγγραφα, τα οποία βρίσκονται στην Κωνσταντινούπολη, στα Κρατικά Αρχεία της Προεδρίας της Δημοκρατίας (Cumhurbaṣkanlıĝı Devlet Arṣivleri) {(πρώην Οθωμανικά Αρχεία της Προεδρίας της Κυβέρνησης (Baṣbakanlık Osmanlı Arṣivleri))}. Από το αρχειακό αυτό σύνολο, στην Ελληνική Επανάσταση αφορούν, μεταξύ άλλων, αυτόγραφα διατάγματα (hatt-i hümayun) του Σουλτάνου Μαχμούτ Β΄, δηλαδή συνήθως εισερχόμενα έγγραφα, στα οποία ο Οθωμανός μονάρχης σημείωνε τις παρατηρήσεις, αποφάσεις και διαταγές του. Επίσης περιλαμβάνεται μεγάλος αριθμός αναφορών που υπέβαλλαν στην κεντρική Διοίκηση της Αυτοκρατορίας αξιωματούχοι αλλά και υπήκοοι από την Κωνσταντινούπολη και τις επαρχίες.

Στο ίδιο Αρχείο βρίσκεται και σειρά καταστίχων που καταστρώθηκαν από Οθωμανούς αξιωματούχους της Κωνσταντινούπολης, έπειτα από διαταγή της οθωμανικής κεντρικής Διοίκησης και αφορούν στους μη μουσουλμάνους και κυρίως στους Ελληνορθόδοξους της πόλης και των προαστείων της. Πρόκειται, μεταξύ άλλων, για κατάστιχα, μεσα στα οποία γίνεται καταγραφή όσων έχουν όπλα, τα οποία και κατάσχονται, και περιλαμβάνουν, ανάμεσα σε άλλα στοιχεία, τον τόπο διαμονής, τον τόπο εργασίας, τον τόπο καταγωγής κλπ. Επίσης, στην Εθνική Βιβλιοθήκη «Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος» (Natsionalna Biblioteka Sv. Sv. Kiril iı Metodiy) της Σόφιας, στο Τμήμα Ανατολικών Χειρογράφων (Orientalski Otdel), εντοπίσθηκαν κατάστιχα που προέρχονται από την Κωνσταντινούπολη, καταστρώθηκαν (1821-1823) καθ’ όμοιο τρόπο, κατά από τις οθωμανικές Αρχές της πρωτεύουσας και περιλαμβάνουν καταλόγους δήμευσης περιουσιών προσώπων που εκτελέστηκαν ή διέφυγαν εξαιτίας της Επανάστασης. Διαταγές από την κεντρική οθωμανική εξουσία προς τις επαρχίες κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης αποστέλλονταν και στους κατά τόπους καδήδες (ιεροδίκες) και καταγράφονταν στους ιεροδικαστικούς κώδικες (sicil) των κατά τόπους ιεροδικείων. Οι ίδιοι κώδικες περιλαμβάνουν και άλλες εγγραφές που αφορούν στην Επανάσταση. Τέτοια αρχειακά σύνολα σώζονται, όσον αφορά στην Ελληνική Επικράτεια, κατά κύριο λόγο στην Θεσσαλονίκη (Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας) και στο Ηράκλειο («Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου», στην Βικελαία Βιβλιοθήκη).

Εκτός από το παραπάνω πλουσιότατο αρχειακό υλικό, σημαντική θέση κατέχουν οι αφηγηματικές οθωμανικές πηγές. Πρόκειται καταρχάς για τα έργα των «επίσημων» χρονικογράφων της Πύλης (vakʽanüvis), τα οποία συγγράφηκαν με κύριο σκοπό να εξυμνήσουν την οθωμανική δυναστεία και τον εκάστοτε Σουλτάνο. Τα έργα τους άρα πρέπει να τύχουν κριτικής ανάγνωσης από τον ιστορικό μελετητή. Περιέχουν, ωστόσο, θεωρήσεις και ερμηνείες των γεγονότων της Επανάστασης, απηχώντας φυσικά την άποψη της οθωμανικής εξουσίας και άρα έχουν ιστορική αξία. Ανάμεσα σε αυτά, εξέχουσα θέση κατέχουν τα έργα των σύγχρονων με την Επανάσταση Şanizade Mehmed Ataullah Efendi (περιγράφει τα γεγονότα των ετών 1808-1821) και Mehmed Esad Efendi (καλύπτει τα γεγονότα των ετών 1821-1826). Αξίζει επίσης να αναφερθούν, αν και η συγγραφή τους έγινε σε χρόνο μεταγενέστερο της Επανάστασης, τα έργα των Ahmed Lütfi Efendi (για τα χρόνια 1825-1876) και Ahmed Cevdet Paṣa, στο έργο του Tarih-i Cevdet (Η ιστορία του Τζεβντέτ), για την περίοδο 1774-1826.

Στις αφηγηματικές πηγές για την Επανάσταση θα πρέπει να συγκαταλεγεί και μια σειρά έργων που θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως απομνημονεύματα και έχουν συγγραφεί από Οθωμανούς που βίωσαν από κοντά τα γεγονότα. Πρόκειται κυρίως για τον Seyyid Emin Mehmed Vahit Paṣa, επικεφαλής των ενόπλων που έδρασαν κατά την σφαγή της Χίου το 1822 (συνέγραψε κείμενο που εκδόθηκε το 1873, με τίτλο Tarih-i vaka-i Sakız (Ιστορία των γεγονότων της Χίου)), τον Kabudlu Mustafa Vasfi Efendi, μισθοφόρο ιππέα που πολέμησε σε διάφορα σημεία των επαναστατημένων περιοχών (το χειρόγραφό του εκδόθηκε το 2014) και τον Mir Yusuf el Moravi, οθωμανό αξιωματούχο που βρέθηκε στο Ναύπλιο όταν ξέσπασε η Επανάσταση (το χειρόγραφο εκδόθηκε σε πλήρη μορφή, σε ελληνική μετάφραση με σχολιασμό, το 2019)[2].

Τέλος, αξίζει να αναφερθούν και τα υπομνήματα (layiha) που υπέβαλλαν στον Σουλτάνο κρατικοί αξιωματούχοι και περιέχουν πολιτική εκτίμηση της κατάστασης και προτάσεις περί του πρακτέου. Ένα τέτοιο υπόμνημα συντάχθηκε με αφορμή την Ελληνική Επανάσταση το 1828 από τον διανοούμενο Keçecizade Izzet Molla.

Εξέταση των παραπάνω πηγών -και στη συνέχεια η αντιπαραβολή τους με ελληνικές και άλλες- φωτίζει πολλές πλευρές της Ελληνικής Επανάστασης από την οθωμανική πλευρά. Όπως, για παράδειγμα, ποιά είναι η συλλογική ταυτότητα αυτών που επαναστάτησαν, ποιές ομάδες προκάλεσαν την Επανάσταση, ποιός ο ρόλος των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων, τι μέτρα στρατιωτικά και πολιτικά έλαβε η κεντρική οθωμανική Διοίκηση για την καταστολή της και τι δυσκολίες στρατιωτικές και οικονομικές αντιμετώπισε, πώς αντιμετωπίσθηκε από την οθωμανική ηγεσία ο ορθόδοξος εκκλησιαστικός θεσμός και ισχυρές κοινωνικά και πολιτικά ομάδες Ελληνορθοδόξων της Κωνσταντινούπολης σε σχέση με την Επανάσταση, ποιές οι σχέσεις κατά την επαναστατική περίοδο ανάμεσα στην κεντρική οθωμανική Διοίκηση και στις τοπικές εξουσίες που στελέχωναν τόσο μουσουλμάνοι, όσο και Ελληνορθόδοξοι. Οι απαντήσεις που έχουν δοθεί στα παραπάνω μέχρι σήμερα από την βιβλιογραφία για τις οθωμανικές θεωρήσεις ως προς την Επανάσταση δεν μπορούν να είναι στατικές.

Σημαντικό άρα ζήτημα είναι και σε ποιό βαθμό οι οθωμανικές απόψεις για τα παραπάνω ζητήματα εξελίχθηκαν κατά την διάρκεια της επαναστατικής περιόδου και σε ποιούς παράγοντες οφείλεται αυτή η εξέλιξη. Ένα επίσης σημαντικό ζήτημα αφορά στίς συνέπειες που είχε η Επανάσταση για την ίδια την οθωμανική Διοίκηση και την οθωμανική κοινωνία.

Δείτε εδώ το μεγάλο αφιέρωμα του CNN Greece στην επέτειο των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821

[1] Ενδεικτικά αναφέρουμε εδώ κατά χρονολογική ορισμένες σημαντικές εργασίες\: Ilıcak, Hüseyin Şükrü, A Radical Rethinking of Empire: Ottoman State and Society during the Greek War of Independence (1821 - 1826), (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Harvard University, Cambridge, Massachusetts 2011, Λεωνίδας Μοίρας, Η Ελληνική Επανάσταση μέσα από τα μάτια των Οθωμανών, Εκδόσεις Τόπος, Αθήνα 2020, Yusuf Ziya Karabıçak, Local Patriots and Ecumenical Ottomans: The Orthodox Patriarchate of Constantinople in the Ottoman Configuration of Power (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), École Doctorale de l’EHΕSS-Spécialité Histoire et Civilisations, Παρίσι- Department of History and Classical Studies, McGill University, Μόντρεαλ, 2020. Επίσης υπό έκδοση είναι η εργασία των Hüseyin Şükrü Ilıcak, Ηλία Κολοβού και Μοχαμάντ Σχαριάτ Παναχί, η οποία περιλαμβάνει μετάφραση και σχόλια αυτόγραφων σουλτανικών διαταγμάτων (hatt-i hümayun) του έτους 1821, σχετικών με την Ελληνική Επανάσταση.

[2] Λαϊου Σοφία - Σαρηγιάννης, Μαρίνος, Οθωμανικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση. Από τον Γιουσούφ Μπέη στον Αχμέτ Τζεβντέτ Πασά, Αθήνα, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών 2019.