Τα σαμποτάζ, οι δωσίλογοι και οδυνηρές μνήμες: Ο ιστορικός Μεν. Χαραλαμπίδης για την Αθήνα του '44

Σαν σήμερα συμπληρώνονται 80 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας και την αποχώρηση των ναζιστικών στρατευμάτων και το CNN Greece συνομίλησε με τον διδάκτορα Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και συγγραφέα Μενέλαο Χαραλαμπίδη, με την ελπίδα να «φωτίσει» δύο πολύ σημαντικές πτυχές της περιόδου -την αντίσταση, που τόσο σημαντικό ρόλο έπαιξε στην ηθικό του αθηναϊκού και συνολικά του ελληνικού λαού, και το «μαύρο» κεφάλαιο των δωσίλογων.

Τα τελευταία χρόνια, ο κ. Χαραλαμπίδης «ζωντανεύει» την ιστορία στους δρόμους της Αθήνας, μέσω περιπάτων που διοργανώνει, συζητώντας οδυνηρά κεφάλαια της περιόδου αυτής με πολίτες στα σημεία της πόλης όπου διαδραματίστηκαν.

«Μια από τις μορφές αντίστασης που αναπτύχθηκαν στην Αθήνα και τον Πειραιά ήταν οι μαζικές διαδηλώσεις και τα σαμποτάζ. Είναι δύο ενδιαφέρουσες μορφές γιατί η μια είναι δημόσια και φαίνεται – οι διαδηλώσεις και οι απεργίες, στόχος ήταν να φανούν- ενώ τα σαμποτάζ εκ των πραγμάτων ήταν μια κρυφή δουλειά. Φαινόντουσαν μόνο αφότου γινόντουσαν. Οι συνέπειές τους φαινόντουσαν. Οπότε έχει ενδιαφέρον να δούμε αυτή τη διαφορετική λειτουργία της κάθε μορφής αντίστασης» λέει στο CNN Greece ο κ. Χαραλαμπίδης.

Όπως εξηγεί ο ίδιος, η αντίσταση στην Αθήνα και τον Πειραιά έλαβε κάθε δυνατή μορφή.

«Βλέπουμε τις μαζικές διαδηλώσεις της Αθήνας με πολλούς νεκρούς και με άοπλους διαδηλωτές να συγκρούονται με πάνοπλους Γερμανούς, Ιταλούς και Έλληνες βέβαια -τα ελληνικά σώματα ασφαλείας. Βλέπουμε τις απεργίες που γίνανε. Είναι πολύ περίεργο να φανταζόμαστε ότι οι άνθρωποι έκαναν απεργίες εκείνη την περίοδο. Γινόντουσαν μαζικές απεργίες και μάλιστα μεγάλης διάρκειας. Και βλέπουμε και τα σαμποτάζ, με ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα την ανατίναξη των γραφείων μιας ελληνικής εθνικοσοσιαλιστικής οργάνωσης, της ΕΣΠΟ, από την αντιστασιακή οργάνωση ΠΕΑΝ. Όλες αυτές οι κινητοποιήσεις πέρα από τον άμεσο στόχο που είχαν να πετύχουν είχαν και άλλον έναν έμμεσο αλλά πολύ σημαντικό: να κρατήσουν το ηθικό των Αθηναίων και των Πειραιωτών ψηλά. Να τονώσουν το ηθικό του κατεχόμενου λαού. Αυτό είναι ένα τεράστιο ζήτημα, δεν το έχουμε προσέξει όσο του αξίζει -και στην έρευνα και στο δημόσιο λόγο. Την ψυχολογική δηλαδή διάσταση της αντιστασιακής δράσης. Ήταν κάτι που σε αυτή τη ζοφερή καθημερινότητα της Κατοχής ήταν πάρα, πάρα πολύ ουσιαστικό, κρατούσε τους ανθρώπους ζωντανούς. Αυτή η ψυχική ανάταση που μπορούσαν να πάρουν από την εμφάνιση του αντιστασιακού κινήματος» εξηγεί ο ιστορικός.

Κατά τη διάρκεια της έρευνάς του, ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης πραγματοποίησε πάνω από 100 συνεντεύξεις με ανθρώπους που έζησαν την Κατοχή και αγωνίστηκαν κατά των κατακτητών. Κατάφερε να συγκεντρώσει σημαντικό αριθμό μαρτυριών απλών μαχητών και μαχητριών και να διασώσει τη «φωνή» τους και μετά το θάνατό τους.

«Μιλήσαν με χαρά για τα γεγονότα αυτά γιατί πρώτον η ελληνική κοινωνία είχε στρέψει την προσοχή της αλλού, οπότε αυτοί οι άνθρωποι αισθανόντουσαν ξεχασμένοι και χαρήκανε πολύ που βρέθηκε ένας νέος να ασχοληθεί με τα θέματα αυτά της Κατοχής. Επίσης το θεώρησαν τιμητικό ότι κάποιος ασχολείται μαζί τους γιατί δεν πίστευαν ότι κάνουν κάτι σημαντικό, νόμιζαν ότι έκαναν το καθήκον τους. Θεωρούσαν ότι έπρεπε να το κάνουν παρότι οι ιστορίες για εμάς -που έχουμε ζήσει ευτυχώς τόσα χρόνια σε ειρηνικό περιβάλλον- φαντάζουν εξωπραγματικές... Και ήταν πολύ συγκινητικό πώς ο ένας με σύστηνε στον άλλον για να μπορέσουμε να μιλήσω με όσο τον δυνατόν περισσότερο κόσμο. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν πεθάνει όλοι. Είμαι πολύ ευτυχισμένος που έσωσα τη μαρτυρία τους γιατί ήταν άνθρωποι που δεν ήταν στελέχη, μιλούσα με απλούς μαχητές και μαχήτριες του ΕΑΜ κυρίως. Και επειδή αυτοί οι άνθρωποι δεν θεωρούσαν ότι έκαναν κάτι σημαντικό δεν έγραψαν βιβλία, δεν άφησαν τη μαρτυρία τους, οπότε με αυτή τη διαδικασία, με τις συνεντεύξεις, αρκετές από τις οποίες πέρασα στο πρώτο μου βιβλίο έχω σώσει τη δική τους φωνή και αυτό για εμένα είναι πάρα πολύ σημαντικό» λέει χαρακτηριστικά στο CNN Greece.

Η ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ

Η ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ σημειώθηκε επί της συμβολής των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος στις 20 Σεπτεμβρίου του 1942 και θεωρείται μια από τις κορυφαίες αντιστασιακές ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα κατά των συνεργατών των κατακτητών.

Οι ιθύνοντες του σαμποτάζ ήταν οι Κώστας Περρίκος, Ιουλία Μπίμπα, Αντώνης Μυτυιληναίος, Νίκος Μούρτος και οι φοιτητές Σπύρος Γαλάτης, Παναγιώτης Μιχαηλίδης, Νίκος Λάζαρης και Σπύρος Στανωτάς.

Τα μέλη της ομάδας προδόθηκαν και συνελήφθησαν από τις κατοχικές δυνάμεις, με τους περισσότερους εξ αυτών να εκτελούνται στις αρχές του 1943.

Ο Αντώνης Μυτιληναίος, παρότι βασανίστηκε φρικτά, κατάφερε να δραπετεύσει δύο φορές και τελικώς διέφυγε στη Μέση Ανατολή.

Τρία χρόνια πριν πεθάνει είχε πει χαρακτηριστικά:

«Τη βόμβα την φτιάξαμε στο σπίτι της Ιουλίας Μπίμπα (…) . Την έφερε η Ιουλία μέσα σε ταγάρι σκεπασμένη με ραδίκια από την Κάνιγγος και την παρέδωσε σε μένα και τον Γαλάτη. Την τοποθετήσαμε κάτω από το κλιμακοστάσιο, ανάψαμε τα δύο φυτίλια και βγήκαμε στην Πατησίων. Άναψα ένα τσιγάρο που ήταν το σύνθημα ότι όλα πήγαν καλά και έφυγα στο Αστόρια. Η ώρα ήταν 12 και 5΄ όταν ακούστηκε μια δυνατή έκρηξη που συγκλόνισε όλη την περιοχή.

Εκείνη τη στιγμή πετάχτηκε από τη χαρά της η Ιουλία μ’ αγκάλιασε και με φίλησε…. Αν μας έπαιρναν είδηση οι Γερμανοί θα μας εκτελούσαν επί τόπου…».

Οι δωσίλογοι, τα τρία κύρια πεδία συνεργασίας και το πολιτικό πρόσημο

Ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης εξέδωσε πρόσφατα το τρίτο βιβλίο του με τίτλο «Οι δωσίλογοι: Ένοπλη, πολιτική και οικονομική συνεργασία στα χρόνια της Κατοχής», στο οποίο καταγράφει τη δράση των ανθρώπων που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς και τους Ιταλούς.

«Ένας από τους βασικούς λόγους που έγραψα αυτό το βιβλίο ήταν για να μπορέσω να καταγράψω με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη λεπτομέρεια τη δράση των ανθρώπων που συνεργάστηκαν, για να μη συνεχίσει να είναι ένα νεφέλωμα στο μυαλό μας και να μην το βλέπουμε μόνο από τη στερεοτυπική απόδοση του συνεργάτη, δηλαδή ο κουκουλοφόρος καταδότης ή αυτός που πήγε στα Τάγματα Ασφαλείας ή ο μαυραγορίτης. Να δούμε ποια ήταν η δράση τους» αναφέρει ο ίδιος στο CNN Greece.

Και συμπληρώνει:

«Μέσω του βιβλίου βλέπω τα τρία κύρια πεδία συνεργασίας: την πολιτική - διοικητική συνεργασία, την οικονομική και την ένοπλη (…). Το φαινόμενο της συνεργασίας, παρότι ασχολούμαι 25 χρόνια με την περίοδο της Κατοχής στην Αθήνα και τον Πειραιά, μου δημιούργησε πολύ μεγάλη έκπληξη όταν ξεκίνησα να επικεντρώνω την προσοχή μου. Μου προκάλεσε πάρα πολύ μεγάλη έκπληξη η έκταση και κυρίως το μίσος που υπήρχε από την πλευρά των Ελλήνων συνεργατών κατά του αντιστασιακού κινήματος και κυρίως βέβαια σχεδόν αποκλειστικά κατά του ΕΑΜ».

Εξήγησε δε, πως είχε πολύ σημαντικό πολιτικό πρόσημο η συνεργασία:

«Ξέρετε, αναφέρουμε γενικά οι Γερμανοί και οι Ιταλοί αλλά δεν λέμε ότι ήταν Γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές και Ιταλοί φασίστες και αυτοί που συνεργάστηκαν μαζί τους είχαν ένα καθαρό πολιτικό και ιδεολογικό πρόσημο, που στην ελληνική περίπτωση ήταν ο αντικομμουνισμός. Άρα η συνεργασία στράφηκε κατά του ΕΑΜικού αντιστασιακού κινήματος, κατά του αριστερού ΕΑΜικού αντιστασιακού κινήματος, άρα το να λέμε γενικά Γερμανική Κατοχή και Ιταλική Κατοχή, το αποπολιτικοποιεί. Έχουμε συνηθίσει να αποπολιτικοποιούμε αυτή την περίοδο και με αυτό το βιβλίο βάζω, νομίζω σε μια πολύ ξεκάθαρη εικόνα της πολιτικής διαμάχης ανάμεσα στο στρατόπεδο των συνεργατών και το στρατόπεδο της ελληνικής αντίστασης».

Οι ιστορικοί περίπατοι και ο δύσκολος ρόλος

Κεφάλαια από τα βιβλία του Μενέλαου Χαραλαμπίδη παίρνουν κατά τακτά χρονικά διαστήματα σάρκα και οστά στους δρόμους της Αθήνας, με τον ίδιο να «μαγεύει» τους συμμετέχοντες στους ιστορικούς περιπάτους με μαρτυρίες και δεδομένα της έρευνάς του.

Και πώς ξεκίνησε η ιδέα των ιδιαίτερων αυτών περιπάτων;

«Η ιδέα ήρθε όταν εκδόθηκε το πρώτο μου βιβλίο, το οποίο είναι μια επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής μου διατριβής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αυτό που τότε συνηθιζόταν στους ακαδημαϊκούς κύκλους ήταν να κάνει κάποιος μια παρουσίαση του βιβλίου του και να τελειώσει εκεί η ιστορία. Εμένα μου φαινόταν πάρα πολύ άδικο αυτό γιατί το βιβλίο αυτό είχε 7-8 χρόνια πολύ δημιουργικά από την ακαδημαϊκή μου πορεία, οπότε δεν ήθελα να το αφήσω έτσι. Και σκέφτηκα πώς θα μπορούσα να δώσω περισσότερες ζωές σε αυτό το βιβλίο. Και η σκέψη ήρθε με τους περιπάτους, δηλαδή να παίρνω διάφορες θεματικές που θίγω στο βιβλίο, κυρίως αυτές που έχουν να κάνουν με την καθημερινότητα της κατοχής, με το αντιστασιακό κίνημα, με τη συνεργασία με τον κατακτητή, να τις εντοπίζω στο χάρτη της πόλης και να τις μετατρέπω σε ιστορικούς περιπάτους. Με αυτό τον τρόπο έδινα αρκετές ζωές -όσο κρατούν οι περίπατοι που κρατούν και αρκετά χρόνια τώρα- σε αυτή την έρευνα, σε αυτά που βρήκα μέσω της έρευνας για τη συγγραφή του πρώτου μου βιβλίου. Και επειδή υπήρχε εντυπωσιακή ανταπόκριση από τον κόσμο, ο ένας περίπατος έγιναν δύο τέλος πάντων τώρα είναι οκτώ και σχεδιάζω τώρα τον ένατο. Είναι εντυπωσιακό ότι η ανταπόκριση είναι πρωτοφανής. Πλέον έχουμε κάνει 170-180 περιπάτους και είναι όλοι sold out, δεν σταματά το ενδιαφέρον του κόσμου. Ίσα – ίσα μεγαλώνει. Οι θέσεις που ανοίγω για κάθε περίπατο εξαντλούνται μέσα σε 1-1,5 ώρα και πάντα προσθέτω παραπάνω θέσεις, οι οποίες επίσης εξαντλούνται σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Είναι ένα πολύ ευχάριστο πρόβλημα αυτό για εμένα και αυτό που βλέπω είναι ότι ο κόσμος δεν έχει τρόπο να μάθει με επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο τη σύγχρονη ελληνική ιστορία, κυρίως την ιστορία του 20ου αιώνα» αναφέρει ο ίδιος, και συνεχίζει:

«Είναι μια ιστορία που δεν διδάσκεται ουσιαστικά στα σχολεία, είναι μια ιστορία για την οποία δεν μιλάμε σε εθνικές επετείους και σε τοπικές επετείους. Είναι μια ιστορία η οποία έχει παραμείνει σε ένα καθεστώς θεσμικής λήθης, για πολιτικούς λόγους βέβαια, η ιστορία της δεκαετίας του 40. Οπότε έρχεται ο κόσμος ουσιαστικά για να μάθει αυτή την ιστορία της δύσκολης δεκαετίας του 1940, που είχαμε τον πόλεμο, την Κατοχή, τα Δεκεμβριανά, τον εμφύλιο. Γιατί καταλαβαίνει ότι αυτή είναι η κρίσιμη δεκαετία για τη σύγχρονη ελληνική ιστορία -για την κατανόηση της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας».

Ο ρόλος του ιστορικού και τα προβλήματα

Παρά την πλούσια ιστορία της, η ιστορική μνήμη στην Ελλάδα πάσχει.

Πώς μπορούμε να το ξεπεράσουμε, όμως, αυτό και ποιος είναι ο ρόλος του σύγχρονου ιστορικού;

«Εμείς οι ιστορικοί έχουμε ένα δύσκολο έργο γιατί βρισκόμαστε απέναντι σε αυτό που σας είπα ένα καθεστώς θεσμικής λήθης. Οι κυβερνήσεις της συντηρητικής παράταξης δεν ευνοούν την ανάπτυξη και την προβολή της σύγχρονης ιστορίας θεσμικά -μέσα από το εκπαιδευτικό σύστημα αλλά και γενικότερα μέσα από τον τρόπο διαχείρισής τους στο δημόσιο χώρο. Αυτό έχει να κάνει με το γεγονός ότι η συντηρητική παράταξη δεν βλέπει τον εαυτό της στο στρατόπεδο της αντίστασης, όπως δεν το βλέπει και στο στρατόπεδο της αντιδικτατορικής δράσης κατά τη διάρκεια της Χούντας. Και για αυτό το λόγο έχει μια στάση προβληματική απέναντι σε αυτό το παρελθόν. Δεν θέλει να το συζητά, δεν θέλει να το αναδεικνύει, γιατί είναι ένα παρελθόν που ανήκει κυρίως στην Αριστερά. Για αυτό το λόγο οι νικητές των Δεκεμβριανών και του εμφυλίου πολέμου επέβαλαν αυτό το καθεστώς λήθης, το οποίο κράτησε τουλάχιστον μέχρι το 1981 όταν ανέβηκε το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία» απαντά ο κ. Χαραλαμπίδης, εξηγώντας παράλληλα ότι ούτε ο κρατικός μηχανισμός βοηθάει τους ιστορικούς ενώ η χώρα δεν έχει και αρχειακή κουλτούρα.

«Οι συνάδελφοί μας σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ένα σαφώς πιο εύκολο έργο, έχουν ένα πιο οργανωμένο αρχειακό σύνολό απέναντί τους και μπορούν να κάνουν καλύτερα της δουλειά τους. Δίπλα σε αυτή την κακή οργάνωση των αρχείων έρχεται και η προσπάθεια του κράτους για δύσκολα ζητήματα να μας κρατήσει μακριά από τα αρχεία του, όπως είναι για παράδειγμα το θέμα για τους δωσίλογους» αναφέρει χαρακτηριστικά.

Και καταλήγει:

«Ο μόνος τρόπος που έχουμε είναι να δραστηριοποιηθούμε οι ίδιοι στο δημόσιο χώρο. Και αυτό κάνω και εγώ μέσα από τους ιστορικούς περιπάτους αλλά και άλλες δράσεις που κάνω σε επίπεδο δημόσιας ιστορίας. Είναι ενδιαφέρον ότι λόγω της κρίσης δημιουργήθηκε για πρώτη φορά μια στρατιά διδακτόρων – ανθρώπων δηλαδή που έχουν αποκτήσει το διδακτορικό τους δίπλωμα εκτός πανεπιστημίου, γιατί το πανεπιστήμιο έχει κατεβάσει ρολά, έχει σταματήσει να κάνει προσλήψεις εκπαιδευτικού προσωπικού. Για πρώτη λόγω της οικονομικής κρίσης και εγώ και άλλοι συνάδελφοί μου που κανονικά θα βρισκόμασταν στο πανεπιστήμιο, έχουμε μείνει εκτός. Οπότε δύο δρόμους είχαμε: είτε να παρατήσουμε την επιστήμη μας είτε να ανοίξουμε μόνοι μας δρόμους. Εγώ επέλεξα το δεύτερο τρόπο, όπως έχουν κάνει και κάποιοι άλλοι συνάδελφοί μου».

Ιστορικοί περίπατοι: https://www.athenshistorywalks.com/