Επανάσταση 1821: Το πολιτικό περιβάλλον και οι λόγοι που οδήγησαν στο ξέσπασμα

Όταν αναφερόμαστε στο πολιτικό περιβάλλον την εποχή που προετοιμάστηκε και ξέσπασε η ελληνική επανάσταση, μιλάμε ουσιαστικά για το διεθνές πολιτικό περιβάλλον - γιατί στην Ελλάδα αυτό περιοριζόταν στην εξουσία των πασάδων, των στρατιωτικών διοικητών και των κοτζαμπάσηδων. Οι συμμαχίες των κρατών την εποχή εκείνη, αλλά και το κοινωνικό και πολιτικό ρεύμα του Διαφωτισμού που αμφισβητούσε τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές, επηρέασε τη διαμόρφωση της σκέψης και της θέσης όσων ασκούσαν πολιτική. Το ρεύμα του Διαφωτισμού, ειδικά, επηρέασε τους Έλληνες που ζούσαν εκτός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έθεσε τις βάσεις για την αμφισβήτησή της στα Βαλκάνια και τη δημιουργία ενός νέου μοντέλου διακυβέρνησης - για να πετύχει το οποίο όμως, βασική προϋπόθεση ήταν η αποτίναξη του οθωμανικού ζυγού.

Διεθνές πολιτικό περιβάλλον

Με το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις προχωρούν σε μια προσπάθεια δημιουργίας μιας συμμαχίας. Με σημερινούς όρους θα το λέγαμε με μια «Ευρωπαϊκή Ένωση», που στόχο είχε τη διατήρηση της ασφάλειας και του πολιτικού στάτους κβο. Η περίφημη «Ιερά Συμμαχία», της οποίας κύριος εκπρόσωπος και θεματοφύλακας ήταν ο Αυστριακός υπουργός εξωτερικών πρίγκιπας Μέτερνιχ, προσδοκούσε να επιτελέσει αυτόν τον ρόλο ακριβώς. Ωστόσο, ο άνεμος της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού φυσούσε σε όλη την Ευρώπη, με αποτέλεσμα πέντε χρόνια μετά την ίδρυσή της, η Ιερά Συμμαχία να βρίσκεται αντιμέτωπη με επαναστατικά κινήματα κυρίως στον ευρωπαϊκό Νότο - πάντα ο Νότος ήταν το «κακό παιδί» της Ευρώπης.

Έτσι λοιπόν, από το 1820 έχουμε εξεγέρσεις στην Ισπανία όπου ο βασιλιάς Φερδινάνδος υποχρεώνεται να επαναφέρει το φιλελεύθερο σύνταγμα το 1812, στην Πορτογαλία και στην Ιταλία, από το βορρά μέχρι το νότο. Την ίδια ώρα αρχίζει και ωριμάζει η ιδέα μιας εξέγερσης στην Ελλάδα, κυρίως χάρη στην ελληνική διασπορά και με τις προσπάθειες της Φιλικής Εταιρίας.

Με την Ελλάδα ωστόσο τα πράγματα ήταν διαφορετικά γιατί δεν είχαμε απλώς να κάνουμε με μια εξέγερση ενάντια στο μοναρχικό κατεστημένο της Ευρώπης αλλά με μια εξέγερση ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία - κάτι που απειλούσε με ένα γεωπολιτικό σεισμό στην Ευρώπη και ανατροπή κάθε ισορροπίας. Εκεί βρισκόταν και ένα από τα στοιχεία τα οποία καθιστούσαν την ελληνική επανάσταση μια καλή ευκαιρία για ανακατανομή των σφαιρών επιρροής για τις Μεγάλες Δυνάμεις.

Ενώ, λοιπόν, η Ιερά Συμμαχία αποφάσισε να καταπνίξει την επανάσταση στην Ιταλία, την ίδια χρονική περίοδο, δεν έκανε το ίδιο με την Ελλάδα, καθώς όλες οι δυνάμεις έβλεπαν πλεονεκτήματα που μεσοπρόθεσμα θα μπορούσαν αποκτήσουν από τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου ή αυτόνομου, με οποιονδήποτε τρόπο, ελληνικού κράτους. Για τη Ρωσία, όμως, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κάτι σαν «αναγκαίο κακό», καθώς εμπόδιζε την επέκταση ττης σφαίρας επιρροής των άλλων δυνάμενων στην Ευρώπη και γι’ αυτό τελικά ο τσάρος Αλέξανδρος καταδίκασε την επανάσταση συντασσόμενος με τον Μέτερνιχ. Αυτό μάλιστα, γρήγορα έκανε τους Έλληνες να στραφούν σε άλλες δυνάμεις, Αγγλία και Γαλλία, για βοήθεια και να μην περιμένουν ή να μην απογοητεύονται από το «ξανθό γένος». Το 1822, ο υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας Γεώργιος Κάνιγκ θα αλλάξει την εξωτερική της πολιτική υπέρ της Ελλάδας και αυτό θα είναι το καθοριστικό σημείο για τις επόμενες εξελίξεις.

Διαφωτισμός και νεοελληνικός διαφωτισμός

Την ίδια περίοδο που σε στρατιωτικό, πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο διαδραματίζονται τα παραπάνω, η ελληνική διασπορά, επηρεασμένη από τον γαλλικό Διαφωτισμό δημιουργούσε αυτό που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε τον «πολιτικό καθοδηγητή» των υπόδουλων Ελλήνων στην Ευρώπη. Έλληνες έμποροι, διανοούμενοι και επιστήμονες έμπαιναν στα μεγάλα σαλόνια της Ευρώπης, καταλάμβαναν θέσεις εξουσίας, αποκτούσαν πρόσβαση σε πληροφορίες και σημαντικά πρόσωπα με ισχύ και γίνονταν φορείς ενός νέου υποδείγματος διακυβέρνησης, με ρίζες στον ευρωπαϊκό διαφωτισμό, μακριά από θεοκρατικές αντιλήψεις, φιλελεύθερου και κοσμικού.

Οι Έλληνες έμποροι και όσοι είχαν σχέσεις με τα αστικά κέντρα της Ευρώπης επιδίωκαν για τους γόνους τους μια παιδεία όπως αυτή που έφερε σε αυτές τις χώρες πρόοδο και ανάπτυξη. Αυτό που αποκαλείτο «νεοελληνικός διαφωτισμός» έχει την έδρα τους σε τρεις πυλώνες: Την εκκλησία, τους Φαναριώτες και τους έμπορους. Η Εκκλησία ήταν αυτή που είχε την ευθύνη της διαπαιδαγώγησης του γένους, ωστόσο πολύ σύντομα η προσπάθεια χειραγώγησης της διαπαιδαγώγησης ήρθε σε ρήξη με διδάσκαλους που ναι μεν ξεκίνησαν από τα σπλάχνα της εκκλησίας αλλά οι ευρωπαϊκές σπουδές τους, τους έφεραν σε ρήξη με την παραδοσιακή αριστοτέλεια κοσμοθεωρία και από τον 18ο αιώνα πλέον ξεκινά η διάδοση των ιδεών του Διαφωτισμού στον ελλαδικό χώρο.

Η εκκλησία διατηρεί τις επιφυλάξεις της για την διάδοση των ευρωπαϊκών ιδεών με το φόβο της αλλοίωσης του φρονήματος της Ορθοδοξίας. Γι’ αυτό και καταδικάζει, αφορίζει και διώκει διδάσκαλους όπως οι Μεθόδιος Ανθρακίτης, Χριστόδουλος Πεμπλέκης, Στέφανος Δρούγκας και ο πολύ σημαντικός Βενιαμίν Λέσβιος. Ωστόσο, οι άρχοντες των πόλεων, ειδικότερα αυτών που είχαν εμπορικές σχέσεις με την Ευρώπη, ήθελαν να δημιουργηθούν και στην Ελλάδα σχολές που παρείχαν υψηλή εκπαίδευση. Έτσι είχαμε τον ίδρυση της σχολής Κυρίτζη στην Καστοριά το 1710 και της σχολής Μαρούτση στη Γιάννενα το 1742.

Ο Κοραής αναδεικνύεται ως ο συνεπέστερος και πιο παραγωγικός εκπρόσωπος του νεοελληνικού διαφωτισμού της τελευταίας περιόδου. Σκοπός της ζωής τους η «μετακένωσις» όπως θα γράψει όλων εκείνων των επιτευγμάτων της Δύσης στη νοτιοανατολική Ευρώπη που είχε μείνει πίσω. Η εμπειρία της Γαλλικής Επανάστασης θα είναι καθοριστική για τον Κοραή, διότι είδε με τα ίδια του τα μάτια τη δύναμη της παιδείας και των νέων ιδεών. Στην «Ελληνική Νομαρχία», το αντιπροσωπευτικότερο κείμενο του νεοελληνικού διαφωτισμού, που εκδόθηκε στην Ιταλία το 1806 με υπογραφή «Ανώνυμου του Έλληνος» και το οποίο μεταξύ άλλων αποδίδεται και στον Κοραή, επιχειρείται η πολιτική διαπαιδαγώγηση των Ελλήνων και η επαναστατική κινητοποίησή τους.

Αίτια ξεσπάσματος της επανάστασης

Η ελληνική επανάσταση του 1821 δεν προέκυψε ως κεραυνός εν αιθρία. Ήρθε μετά από πολλές, μικρές εξεγέρσεις στον ελλαδικό χώρο, σε διαφορετικές περιοχές και μετά από πολυετή προσπάθεια πνευματικής αφύπνισης του γένους, όπως προαναφέραμε. Ωστόσο, υλικοί παράγοντες έπαιξαν σημαντικό ρόλο: Η οικονομική κρίση στην Οθωμανική αυτοκρατορία εκείνη την περίοδο αλλά και η οικονομική εξαθλίωση των Ελλήνων με την αβάστακτη φορολογία και την πρακτική των τσιφλικιών δεν άφηνε πολλά περιθώρια στους υπόδουλους, που από τη μία είχαν τον Σουλτάνο και από την άλλη τους κοτζαμπάσηδες που εκμεταλλεύονταν τη θέση τους για να πλουτίζουν σε βάρος του λαού. Γι’ αυτό και οι κοτζαμπάσηδες, στην πλειοψηφία τους, δεν ήταν θετικοί στην επανάσταση και έγιναν μόνο αφού διέκριναν την προοπτική να αντικαταστήσουν οι ίδιοι τον σουλτάνο - γιατί και αυτοί με τη σειρά τους βίωναν την ανασφάλεια και την αφαίμαξη από την Πύλη.

Τα προνόμια τότε δίδονταν με πλειστηριασμό και οι απαιτήσεις των Οθωμανών γίνονταν ολοένα και μεγαλύτερες. Η ανέχεια και η καταπίεση οδήγησε σε πολλές μικρές εξεγέρσεις και μόνο το 1821 αυτό ήρθε θα πάρει μια συντονισμένη μορφή. Συχνά η καταπίεση που βίωνε ο λαός από τους προεστούς ήταν τέτοια που κατέφευγε στον Τούρκο άρχοντα για προστασία. Ο Γάλλος Πρόξενος, Πουκεβίλ έγραφε χαρακτηριστικά: «Όταν οι κοτζαμπάσηδες μιλάνε για ελευθερίες δεν είναι για να καλυτερέψει η θέση του λαού, αλλά για να μπουν οι ίδιοι στη θέση των Τούρκων»...

Οι εξελίξεις στην Ευρώπη όμως ήταν καθοριστικές, διότι ενίσχυαν και ένα αίσθημα πρόωρου εθνικισμού, όπου αναδεικνύονταν τα χαρακτηριστικά της γλώσσας, της θρησκείας και των παραδόσεων – δηλαδή τη δημιουργία εθνικής ταυτότητας.

Δείτε εδώ το μεγάλο αφιέρωμα του CNN Greece στην επέτειο των 200 ετών από την Επανάσταση του 1821