Νείλος: Το φράγμα της Αιθιοπίας και οι απρόβλεπτες γεωπολιτικές και περιβαλλοντικές συνέπειες
Συχνά λέγεται ότι ο επόμενος μεγάλος πόλεμος θα είναι για το νερό. Στην ιστορία - και στην πρόσφατη ιστορία, μάλιστα - έχουν γίνει αρκετές μικρές, έως και μεγάλες, συγκρούσεις για το νερό, με χαρακτηριστικότερη, ίσως, περίπτωση τη διένεξη Ισραήλ – Συρίας, που κατέληξε σε πόλεμο. Το θετικό της υπόθεσης, ωστόσο, είναι ότι στις περισσότερες περιπτώσεις διενέξεων επέρχεται ο συμβιβασμός κι αυτό γιατί το νερό, ως ένα αγαθό απαραίτητο για την επιβίωση των ανθρώπων, είναι κάτι για το οποίο μία χώρα είναι διατεθειμένη να πολεμήσει μέχρι εσχάτων, αν δεν της δοθεί πρόσβαση και το αποτέλεσμα μπορεί να είναι καταστροφικό.
Ένας πόλεμος χαμηλών τόνων – τουλάχιστον, μέχρι στιγμής – βρίσκεται σε εξέλιξη, τα τελευταία χρόνια στην Αφρική. Είναι αλήθεια όμως πως πρόκειται για μία διένεξη που έχει ήδη αγγίξει επικίνδυνα επίπεδα - τόσο επικίνδυνα, που μπορεί να καταλήξει σε πόλεμο μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας, με την εμπλοκή του Σουδάν, ως ενδιάμεσου αλλά και άμεσα ενδιαφερόμενου. Πρόκειται για τη διένεξη που έχει προκύψει για το μεγάλο φράγμα στον Νείλο, που κατασκεύασε η Αιθιοπία στα σύνορά της με το Σουδάν και το οποίο για τα επόμενα 5 χρόνια θα παρακρατά σχεδόν το 70% του νερού του Γαλάζιου Νείλου, εκείνου δηλαδή του παραποτάμου που πηγάζει στην Αιθιοπία και που συνδέεται με τον Λευκό Νείλο (την κυρίως λεκάνη, που πηγάζει στην Ουγκάντα) στο Χαρτούμ του Σουδάν και που παρέχει το 80% του νερού του Νείλου.
Όταν η λεκάνη του Μεγάλου Φράγματος για την Αναγέννηση της Αιθιοπίας γεμίσει, θα έχει έκταση μεγαλύτερη από την ευρύτερη περιοχή του Λονδίνου και θα είναι το μεγαλύτερο υδροηλεκτρικό έργο της Αφρικής. Ήδη από το Google Earth μπορεί κανείς να το διακρίνει και να καταλάβει το μέγεθός του.
Στην ουσία της, πρόκειται για μία περίπλοκη υπόθεση με πολλές παραμέτρους, που αξίζει να εξετάσουμε. Ειδικοί διεθνώς εκτιμούν ότι αν τα πράγματα φτάσουν στο απροχώρητο και η διένεξη αυτή καταλήξει σε σύρραξη, τότε θα πρόκειται για την πιο σοβαρή πολεμική εμπλοκή έχουμε δει να συμβαίνει στην Αφρική εδώ και δεκαετίες. Αρκεί να αναλογιστούμε πως πρόκειται για δύο κράτη άνω των 100 εκατομμυρίων κατοίκων το καθένα, με ισχυρούς στρατούς, ενώ ένα εκ των οποίων, η Αίγυπτος, είναι ισχυρός στρατηγικός σύμμαχος της Ελλάδας.
Συνθήκη για δύο
Αιθιοπία, Σουδάν και φυσικά η Αίγυπτος εξαρτούν την ίδια τους την επιβίωση από τον Νείλο. Η χρήση του νερού του ποταμού αποτελούσε για χρόνια «δικαίωμα κατά προτεραιότητα» για την Αίγυπτο, ως αποτέλεσμα της βρετανικής αποικιοκρατίας. Η διένεξη με το Σουδάν ωστόσο οδήγησε τις δύο χώρες το 1959 να υπογράψουν μια συμφωνία για το νερό του ποταμού, δίνοντας στο Σουδάν τη δυνατότητα να παρακρατά μέρος του για τις ανάγκες του – και πάλι, τη μερίδα του λέοντος θα την έπαιρνε η Αίγυπτος.
Το παράδοξο της υπόθεσης ήταν ότι στη συμφωνία αυτή δεν γινόταν καμία αναφορά στις υπόλοιπες οκτώ χώρες από τις οποίες περνά ο Νείλος, με κυριότερη εξ’ αυτών την Αιθιοπία, όπου ο Γαλάζιος Νείλος, ο παραπόταμος δηλαδή που έρχεται να συνδεθεί με την βασική κοίτη του ποταμού, παρείχε το περισσότερο νερό στο ποτάμι. Σουδάν και Αίγυπτος αγνόησαν τότε την Αιθιοπία και αυτό σταδιακά εξελίχθηκε σε πρόβλημα.
Αιθιοπία, Σουδάν και φυσικά η Αίγυπτος εξαρτούν την ίδια τους την επιβίωση από τον Νείλο. Η χρήση του νερού του ποταμού αποτελούσε για χρόνια «δικαίωμα κατά προτεραιότητα» για την Αίγυπτο, ως αποτέλεσμα της βρετανικής αποικιοκρατίας. Η διένεξη με το Σουδάν ωστόσο οδήγησε τις δύο χώρες το 1959 να υπογράψουν μια συμφωνία για το νερό του ποταμού, δίνοντας στο Σουδάν τη δυνατότητα να παρακρατά μέρος του για τις ανάγκες του – και πάλι, τη μερίδα του λέοντος θα την έπαιρνε η Αίγυπτος.
Το παράδοξο της υπόθεσης ήταν ότι στη συμφωνία αυτή δεν γινόταν καμία αναφορά στις υπόλοιπες οκτώ χώρες από τις οποίες περνά ο Νείλος, με κυριότερη εξ’ αυτών την Αιθιοπία, όπου ο Γαλάζιος Νείλος, ο παραπόταμος δηλαδή που έρχεται να συνδεθεί με την βασική κοίτη του ποταμού, παρείχε το περισσότερο νερό στο ποτάμι. Σουδάν και Αίγυπτος αγνόησαν τότε την Αιθιοπία και αυτό σταδιακά εξελίχθηκε σε πρόβλημα.
Η Αιθιοπία, μια χώρα που σήμερα έχει 100 εκατομμύρια κατοίκους και τον Γαλάζιο Νείλο να περνά από το έδαφός της, επί μακρόν περνούσε περιόδους ξηρασίας, χωρίς να μπορεί να παρακρατήσει και να αποταμιεύσει νερό. Κυρίως, δεν μπορούσε να εκμεταλλευτεί αυτές τις τεράστιες ποσότητες νερού για την παραγωγή ενέργειας. Δεν είχε τις υποδομές αλλά ούτε και τα χρήματα για ένα τέτοιο έργο που θα έδινε πνοή στην οικονομία της και θα έβγαζε εκατομμύρια ανθρώπους από τη φτώχεια. Ακόμη και σήμερα, το 70% του πληθυσμού της Αιθιοπίας δεν έχει πρόσβαση σε ηλεκτρικό ρεύμα.
Έτσι, κατά τη δεκαετία του 2000 η χώρα αποφάσισε ότι θα πρέπει να εκμεταλλευτεί το νερό που περνά από το έδαφός της – που φυσικά δεν είναι μόνο δικό της - και να λύσει σχεδόν ολοκληρωτικά το ενεργειακό της πρόβλημα, κατασκευάζοντας το Grand Ethiopian Renaissance Dam (GERD) – Το Μεγάλο Φράγμα για την Αναγέννηση της Αιθιοπίας, όπως ονομάστηκε.
Εκτός βέβαια από το GERD, η Αιθιοπία κατασκεύασε και άλλα φράγματα με αποκορύφωμα το Gibe III που ολοκληρώθηκε το 2015 και το οποίο έχει ήδη προκαλέσει τεράστια προβλήματα στην Κένυα και συγκεκριμένα στη λίμνη Τουρκάνα, που είναι μνημείο πολιτιστικής κληρονομιάς και από αυτή εξαρτάται η ζωή χιλιάδων κατοίκων. Γίνεται έτσι σαφές πως και η Αιθιοπία δεν έχει… πολύ καλό ιστορικό στις διαπραγματεύσεις που αφορούν τους διασυνοριακούς υδάτινους πόρους.
Δεδομένα και πιθανότητα συμφωνίας
Μπορούν Αίγυπτος και Αιθιοπία να καταλήξουν σε συμφωνία; Προς το παρόν, δεν φαίνεται εύκολο αλλά δεν είναι και αδύνατο και θα μπορούσε να επιτευχθεί με τη βοήθεια εξωτερικής διαμεσολάβησης. Η ιδέα που έχει αρχίσει να διατυπώνεται είναι ότι, με δεδομένο πως στα επόμενα χρόνια και με την κλιματική αλλαγή, θα υπάρχει μείωση των υδάτινων πόρων, θα πρέπει να δημιουργηθεί ένα διεθνές σώμα που θα επιτηρεί τις καλές πρακτικές στην διαχείριση των υδάτινων πόρων – η αλήθεια είναι πως υπάρχει ήδη, υπό μία έννοια, μόνο που Αίγυπτος και Σουδάν δεν το αναγνωρίζουν.
Αυτή τη στιγμή, το πρώτο δεδομένο είναι πως η Αιθιοπία θέλει να γεμίσει το GERD σε 5 χρόνια. Τα δύο πρώτα χρόνια θα είναι περίοδος δοκιμής και τα επόμενα τρία θα γίνει η πλήρωσή του, σύμφωνα με το εθνικό σχέδιο της χώρας. Αίγυπτος και Σουδάν αντιδρούν καθώς σύμφωνα με τα δεδομένα, αυτή η διαδικασία θα μειώσει κατά πολύ την ροή στον ποταμό και θα προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις σε περιβάλλον, οικονομία, γεωργία και μετανάστευση. Έτσι, «αντιπροτείνουν», η πλήρωση του φράγματος να γίνει με βάση τις κλιματολογικές συνθήκες και τις βροχοπτώσεις στην περιοχή.
Με δεδομένο επίσης ότι οι περίοδοι ξηρασίας στις περιοχές αυτές είναι πολύ έντονες και επίπονες, προτείνουν να γεμίζει το φράγμα σταδιακά και όταν υπάρχουν περίοδοι ξηρασίας να απελευθερώνεται περισσότερο νερό ώστε να μην μειωθεί η ροή του Νείλου. Με βάση το συγκεκριμένο σχέδιο, η πλήρωση του φράγματος μπορεί να πάρει από 10 έως 20 χρόνια.
Περίπτωση πολέμου;
«Με δεδομένο ότι η διένεξη για το φράγμα έχει ήδη προκληθεί, ζητήματα ασφάλειας μπορεί να υπάρξουν, ιδιαίτερα στις σχέσεις μεταξύ Αιθιοπίας και Σουδάν» λέει στο Data Project του CNN Greece o Γουίλιαμ Ντάβισον, πολιτικός αναλυτής στο International Crisis Group με έδρα την πρωτεύουσα της Αιθιοπίας, Αντίς Αμπέμπα.
Ο κ. Ντάβισον εκτιμά ότι η διένεξη για το φράγμα είναι η συνέχεια της διένεξης που έχει η Αιθιοπία και το Σουδάν για τη διαφιλονικούμενη περιοχή Αλ Φάσαγκα, στα σύνορα των δύο χωρών, που κρατά χρόνια και με τη σειρά της πυροδοτεί, αλλά και πυροδοτείται, από την αποτυχία μιας συμφωνίας για το φράγμα: «Υπάρχουν επίσης και άλλοι παράγοντες πού ενισχύουν την ένταση, όπως για παράδειγμα οι αναταραχές στην επαρχία Τιγκράι της Αιθιοπίας, όπως και άλλοι παράγοντες που προκαλούν προβλήματα στις σχέσεις των δύο χωρών. Υπάρχει επίσης μία υποψία ειδικότερα στην αιθιοπική πλευρά, ότι το Σουδάν υποστηρίζει κάποιες από τις εξεγέρσεις, ειδικότερα στην επαρχία του Μπνενίς Σανγκού Γκουμούζ όπου είναι και το φράγμα. Υποψία η οποία επηρεάζει τις διμερείς σχέσεις».
«Ο πιο σοβαρός παράγοντας αποσταθεροποίησης, όμως, είναι η περιοχή της Αλ Φάσαγκα, η οποία και αποτελεί περιοχή - σύνορο του Σουδάν, με το εξεγερμένο Τιγκράι το οποίο πολεμά κατά του κυβερνητικού στρατού της Αιθιοπίας. Από εκεί περνάει και η κυρία γραμμή ανεφοδιασμού των ενόπλων του Τιγκράι. Η ένταση μεταξύ των δύο χωρών μπορεί να οδηγήσει σε στήριξη των ανταρτών του Τιγκράι από το Σουδάν και έτσι η χαμηλής έντασης διαμάχη για την περιοχή της Αλ Φάσαγκα να μετατραπεί σε ανοιχτή σύγκρουση και κήρυξη πολέμου. Με λίγα λόγια, μπορεί να υπάρξουν αλυσιδωτές αντιδράσεις με αφορμή το φράγμα. Φυσικά, είναι μάλλον απίθανο να δούμε βομβαρδισμό του φράγματος. Τώρα μάλιστα που γεμίζει, αλλά ναι, είναι μεγάλο το ρίσκο για μία σύγκρουση μεταξύ Σουδάν και Αιθιοπίας» καταλήγει ο Γουίλιαμ Ντάβισον.
Η εσωτερική κατανάλωση είναι σίγουρα ένας από τους λόγους που η κυβέρνησης της Αιθιοπίας επιλέγει να παίξει το ρόλο του αδικημένου παρουσιάζοντας τη χώρα ως θύμα, που για μία ακόμη φορά κάποιοι θέλουν τους πλουτοπαραγωγικούς της πόρους. Η Αίγυπτος το ίδιο, αλλά από άλλη αφετηρία. Δεν έχει περάσει πολύς καιρός που ο πρόεδρος Αλ Σίσι, είπε δημόσια πως «κανένας δεν μπορεί να πάρει ούτε μια σταγόνα νερό από την Αίγυπτο και όποιος προσπαθήσει, αφήστε τον να προσπαθεί. Δεν απειλώ κανέναν, όσο ο διάλογος είναι στη βάση της λογικής. Κανένας δεν μπορεί να πάρει το νερό της Αιγύπτου και αν αυτό συμβεί, θα υπάρξει ασύλληπτη αστάθεια στην περιοχή»
Τι σημαίνει αυτό; Αν το συνδυάσουμε με όσα παραπάνω δήλωσε ο κ. Ντάβισον, ένας «proxy» πόλεμος μεταξύ Αιγύπτου και Αιθιοπίας, μέσω του Σουδάν, δεν θα ήταν δύσκολο να ξεσπάσει, καθώς υπάρχουν οι αρνητικές προϋποθέσεις: Η αστάθεια στην περιοχή, τα διαφιλονικούμενα εδάφη, το φράγμα, τα αντάρτικα στην Αιθιοπία. Ένας πόλεμος θα έλυνε «με τη μια» πολλές «εκκρεμότητες», υποστηρίζουν κάποιοι. Το ερώτημα τώρα είναι, αν μπορεί να αποτραπεί.
Η απάντηση είναι «μάλλον ναι» με αστερίσκο τη βοήθεια εξωτερικής μεσολάβησης. Από τη στιγμή που η Αίγυπτος και το Σουδάν έχουν δεχθεί το φράγμα και την πιθανή ζημία που θα τους κάνει, γιατί ναι μεν θα μειωθεί το νερό, αλλά από την άλλη το νερό είναι για όλους, μια ενεργητική εξωτερική διαμεσολάβηση θα μπορούσε να βοηθήσει.
Φοβάται ότι με το φράγμα της Αιθιοπίας το διαθέσιμο νερό θα μειωθεί ακόμη περισσότερο.
Διαμεσολάβηση
Ήδη η Ουάσιγκτον έχει επιχειρήσει να παρέμβει χωρίς επιτυχία μέχρι τώρα. Σουδάν και Αίγυπτος είναι θετικές στην προοπτική. Η Αιθιοπία δέχεται μία διεθνή μεσολάβηση ως τελικό στάδιο των διαπραγματεύσεων, μόνο εάν υπάρξει μία διεθνής συνθήκη η οποία θα καθορίζει τη διαχείριση των νερών του Νείλου σε όλη του τη λεκάνη ή σε όλη τη λεκάνη του Γαλάζιου Νείλου.
«Ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες» και η Αιθιοπία δεν θέλει να καθίσει στο τραπέζι με έναν τέταρτο και να δεσμευθεί από την αρχή σε λύσεις που απορρίπτει. Για παράδειγμα, γίνεται αναφορά στις υπό διαπραγμάτευση συμφωνίες στις περιπτώσεις που θα πρέπει να λειτουργήσει ένα μηχανισμός απελευθέρωσης νερού από το φράγμα ώστε να μη μειωθεί η ροή στον Νείλο: Για περιόδους ξηρασίας, παρατεταμένης ξηρασίας και παρατεταμένης περιόδου ξηρών ετών. Το τελευταίο, όμως, δεν χαρακτηρίζεται ως ξηρασία αλλά η αμερικανική πρόταση το συμπεριέλαβε στο προσχέδιο της συμφωνίας, με αποτέλεσμα η αιθιοπική πλευρά να το θεωρήσει ως έναν επιπλέον και απαράδεκτο περιορισμό.
Όλα λοιπόν περιστρέφονται γύρω από το πώς θα γίνει η συμφωνία για την απελευθέρωση των νερών σε περιόδους ξηρασίας ή ξηρές εποχές, αλλά πώς μπορεί να κανείς να προβλέψει τη φύση;
Η Αιθιοπία έχει κατηγορήσει την Αίγυπτο και το Σουδάν ότι και αυτές έφτιαξαν στο παρελθόν φράγματα χωρίς να κάνουν καμία διαπραγμάτευση και είναι αλήθεια.
Μια πρόταση που έχει πέσει στο τραπέζι είναι οι τρεις χώρες να συμφωνήσουν τουλάχιστον για την πλήρωση του φράγματος και τους όρους της για τα επόμενα δύο χρόνια. Αυτό θα δώσει χρόνο, ώστε να χτιστεί μια σχέση εμπιστοσύνης για το πώς θα πρέπει να συμφωνήσουν πάνω στους όρους για τις περιόδους ξηρασίας, σε πιο μακροπρόθεσμη βάση.
Η Αιθιοπία από την πλευρά της φαίνεται αποφασισμένη να συνεχίσει την πλήρωση του φράγματος. Όπως δηλώνει στο Data Project ο κ. Ντάβισον «το γεγονός ότι απέτυχε μία συμφωνία μέχρι τώρα, οφείλεται στο ότι η Αίγυπτος και το Σουδάν πίεσαν πάρα πολύ την Αιθιοπία να συμβιβαστεί με όρους όπως το να απελευθερώνει νερό από το φράγμα για να ελαττώνεται η ξηρασία στο Σουδάν και την Αίγυπτο στις περιόδους χαμηλής βροχόπτωσης.
Η Αιθιοπία από την άλλη φάνηκε πρόθυμη να χρησιμοποιεί το νερό για να βοηθά την Αίγυπτο και το Σουδάν τις περιόδους ξηρασίας, αλλά δεν ήθελε να δεσμευτεί με μία συμφωνία. Βλέπουμε λοιπόν ότι είναι μία πολύ προβληματική διένεξη, στην οποία παρόλα αυτά υπάρχουν δυνατότητες για μία συμφωνία».
Η άλλη λύση είναι η επιστροφή στη συνθήκη CFA του 2010 μεταξύ των χωρών από τις οποίες διέρχεται ο Νείλος, πλην Αιγύπτου και Σουδάν, όπου είχε προβλεφθεί μηχανισμός για τη μείωση της παρακράτησης νερού σε περιόδους ξηρασίας, αλλά και διαιτησίας σε περίπτωση διενέξεων.
Ή ίσως έχει έρθει η ώρα για μια αποφασιστική παρέμβαση των ΗΠΑ σημειώνει ο Μοτάζ Ζαχράν, πρέσβης της Αιγύπτου τις ΗΠΑ και στις διαπραγματεύσεις θα μπορούσαν να συμμετέχουν η ΕΕ και η Ένωση Αφρικανικών κρατών.
20ός αιώνας:
Διενέξεις και συγκρούσεις για το νερό
Χάνι Σεουιλάμ (UNESCO):
Η αλόγιστη διαχείριση του GERD
είναι «βόμβα» για οικονομία και ασφάλεια
Συνέντευξη: Κώστας Πλιάκος
Για τις επιπτώσεις που θα έχει το μεγάλο φράγμα του Νείλου στην υδροδότηση του ποταμού στις κατάντη χώρες, Σουδάν και Αίγυπτο, μίλησε στο Data Project και το CNN Greece, o καθηγητής Διαχείρισης Υδάτινων Πόρων κ. Χάνι Σεουιλάμ.
Ο κ. Σεουιλάμ είναι διευθυντής του τμήματος Υδρολογικών Αλλαγών της UNESCO και καθηγητής στα πανεπιστήμια του Άαχεν και του Αμερικανικού Πανεπιστημίου του Καΐρου.
Ο κ. Σεουιλάμ επιχειρεί να καταδείξει με επιστημονικά δεδομένα, τόσο τις επιπτώσεις του φράγματος στη χρήση και οικονομία του νερού, όσο και στο τι μπορεί να σημάνει για το Σουδάν και την Αίγυπτο, που ήδη βρίσκονται στο όριο της «φτώχειας νερού». Μια πιθανή περαιτέρω μείωση του νερού της κυρίως λεκάνης του Νείλου, θα έχει σοβαρές επιπτώσεις στην οικονομία και παράλληλα θα υποχρεώσει μεγάλους αριθμούς πολιτών σε εσωτερική -και όχι μόνο- μετανάστευση, όπως επισημαίνει ο καθηγητής.
Διαβάστε ολόκληρη τη συνέντευξη του καθηγητή Σεουιλάμ στο Data Project
