Θεσμοφόρια: To Φεστιβάλ των αρχαίων Ελληνίδων

Η απάντηση είναι -ναι, επιφύλασσε: τη «Θεσμοφορία», ή αλλιώς τα «Θεσμοφόρια», ένα αρχαίο εορταστικό τριήμερο στο οποίο δικαίωμα συμμετοχής είχαν μόνο οι γυναίκες, και το οποίο αφορούσε την έκφραση της ιδιαίτερης λατρείας που εκείνες έτρεφαν προς την θεά Δήμητρα και την κόρη της, Περσεφόνη.

Η τελετή πραγματοποιείτο σε διάφορα μέρη ανά την Ελλάδα, όπως στο Άργος, στη Σπάρτη, στη Δήλο και τη Σικελία, ωστόσο οι περισσότερες πληροφορίες μας έρχονται από το τυπικό της αρχαίας Αθήνας.

Το μυστήριο μέσα...στον «χρόνο»

Τα Αθηναϊκά Θεσμοφόρια ήταν μία ετήσια ιεροτελεστία που πραγματοποιείτο το μήνα του Πυανεψίωνα, όπως ονομαζόταν ο τέταρτος κατά σειρά μήνας του Αττικού έτους, ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον θεό Απόλλωνα και αντιστοιχούσε περίπου στο χρονικό διάστημα μεταξύ Οκτωβρίου και Νοεμβρίου. Λαμβάνοντας υπόψιν, όμως, πως η θεά Δήμητρα συμβόλιζε τη γονιμότητα και τη γεωργία γρήγορα γίνεται αντιληπτό ότι οι γυναίκες της αρχαίας Ελλάδας δεν επέλεξαν διόλου τυχαία αυτό το διάστημα. Με άλλα λόγια τα Θεσμοφόρια συνέπιπταν με τη περίοδο συγκομιδής ή ακόμα και του θερισμού, στις περιπτώσεις που ορισμένες πόλεις τα γιόρταζαν κατά τους θερινούς μήνες.

(Wikipedia/Η Περσεφόνη με τον Άδη)

Η διοργάνωση γινόταν, πάντα, την ίδια ημέρα με την εορτή του θανάτου του Όσιρη στην Αίγυπτο, δηλαδή κατά την φθινοπωρινή ισημερία.

Πολλοί αρχαίοι πίστευαν πως το εορταστικό τυπικό προήλθε από τον Ορέστη, ενώ σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, που είναι και η κοινώς αποδεκτή γνώμη, η καταγωγή του ήταν από την ίδια την Αίγυπτο και μάλιστα από τις θυγατέρες του Δαναού.

Όμως, αλήθεια, ποιο ήταν το θέμα των μυστηριακών αυτών τελετών και τι ακριβώς γιόρταζε το γυναικείο φύλο της αρχαίας Ελλάδος;

Η ανάμνηση της εισαγωγής νόμων και θεσμών καθώς και το βαθύτερο αίσθημα ευγνωμοσύνης απέναντι στη Θεά υπήρξε η κινητήριος δύναμη για τη τέλεση του ιερού μυστηρίου. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως η θεά Δήμητρα ήταν εκείνη που προσέφερε και όρισε τους κανονισμούς που εξασφάλισαν, αργότερα, τις πνευματικές αξίες και τις ηθικές αρχές τους. Με αυτό τον τρόπο, ερμηνεύεται, εξάλλου, και ο χαρακτηρισμός της ως «Θεσμοφόρος», απ’ όπου δανείστηκε και το όνομά της η Θεσμοφορία και το αντίστροφο.

Ο μύθος που «γέννησε» την ιεροτελεστία

Η Δήμητρα, όντας η θεά της γεωργίας, φρόντιζε για τη καλλιέργεια και την επάρκεια σε τροφή, αλλά όταν η ίδια ανακάλυψε την αρπαγή της κόρης της, Περσεφόνης από τον θεό Άδη, την «πλημμύρισαν» συναισθήματα θλίψης και απογοήτευσης, με αποτέλεσμα να αμελήσει όλα αυτά για τα οποία προνοούσε μέχρι τότε. Τελικά, ακόμη και όταν κατάφερε να εντοπίσει την κόρη της, η άρνηση του θεού του κάτω κόσμου να αποχωριστεί το πολύτιμο λάφυρό του, εξανέμισε κάθε ελπίδα της Δήμητρας να τεθεί τέλος στην συμφορά της.

Η ίδια απαρνήθηκε το φαγητό τόσο στον ίδιο της τον εαυτό, όσο και γενικότερα στον λαό, έως ότου οι θεοί δώσουν λύση στο πρόβλημά της. Αφού, η θεά ξανάσμιξε με την κόρη της αποφάσισε να «δωρίσει» τη γεωργία στους ανθρώπους, έτσι ώστε να μπορούν οι ίδιοι να φροντίζουν για την τροφή τους.

(Wikipedia/ Η επιστροφή της Περσεφόνης, Frederic Leighton)

Τελετή με...περιορισμούς

Ποια θα μπορούσαν να είναι τα κριτήρια για την συμμετοχή σε μία τέτοιου είδους ιεροτελεστία όμως;

Αδιαμφισβήτητα, οι γυναίκες που επρόκειτο να λάβουν μέρος έπρεπε να έχουν συμπληρώσει το 18ο έτος της ηλικίας τους, καθώς και να έχουν υποβληθεί σε όλες τις καθαρτικές δραστηριότητες που επιβάλλονταν, όπως ο ύπνος πάνω σε κάποια είδη χορταριών για τα οποία πίστευαν πως είχαν καθαρτική και καταλυτική σημασία.

Παρ’ όλα αυτά, ακόμη παραμένει αδιευκρίνιστο, το εάν επιτρεπόταν να μετέχουν γυναίκες από όλες τις κοινωνικές τάξεις ή μόνο εκείνες που προέρχονταν από αριστοκρατικές οικογένειες, ενώ εκείνες που δεν ήταν πολίτες της Αθηναϊκής κοινωνίας ή ήταν ανύπαντρες δεν φαίνεται να έπαιρναν μέρος.

Οι Αθηναίες υπεδείκνυαν δύο παντρεμένες συνδημότισσές τους ως επικεφαλής της διοργάνωσης.

Στένια ή Στήνια: Η προετοιμασία

Πριν από την έναρξη του ίδιου του Φεστιβάλ της Θεσμοφορίας, προηγείτο μία μικρότερη εορτή, τα Στένια. Οι γυναίκες το προηγούμενο βράδυ διασκέδαζαν με αισχρολογίες και προσβάλλοντας η μία την άλλη - πρακτική που πιθανότατα αναγάγεται στην προσπάθεια να κάνουν τη Δήμητρα να ευθυμήσει και να ξεχάσει τον καϋμό της, όπως έκανε κάποτε η Ιάμβη. Η «Αισχρολογία» επαναλαμβανόταν αργότερα και στα στάδια της κύριας τελετής.

(Wikipedia/ Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη,Ελαιογραφία,18ος αιώνας, Missing Link Antiques)

Το τυπικό «ξεδιπλώνεται»

Η πρώτη μέρα ονομαζόταν « Άνοδος ή Κάθοδος » και αυτό γιατί η γιορτή ξεκινούσε με πομπή των γυναικών από την Αθήνα μέχρι την Ελευσίνα φέροντας στα κεφάλια τους ιερούς νόμους (βιβλία) που πίστευαν πως τους είχε εισαγάγει η θεά, καθώς και άλλα σύμβολα που είχαν οδηγήσει στην βελτίωση της ζωής τους.

Ο καθηγητής στο Πανεπιστήμιο New England Matthew Dillon όμως συσχετίζει την «άνοδο» με την ανάβαση της Περσεφόνης από τον Κάτω Κόσμο.

Το βράδυ οι γυναίκες ανέβαιναν και διέμεναν στον ιερό λόφο της Δήμητρας της Θεσμοφόρου (=Νομοθέτης), το «Θεσμοφόριον».

Την επόμενη ημέρα την ονόμαζαν «Νηστεία» και ήταν ημέρα πένθους, αυτού της θεάς για την απώλεια της κόρης της. Οι γυναίκες κάθονταν γύρω από το άγαλμα της θεάς Δήμητρας, τρώγοντας μόνο τρόφιμα παρασκευασμένα από σουσάμι.

Την ημέρα της Νηστείας δεν συνεδρίαζε ούτε η Βουλή, ούτε ο Δήμος, ενώ εικάζεται ότι, την ίδια ημέρα, ξεκινούσε και η πομπή με αντίθετη κατεύθυνση, από την Ελευσίνα προς την Αθήνα. Βαδίζοντας ξυπόλητες, ακολουθούσαν μία άμαξα που έφερε μυστικά σύμβολα.

Η τρίτη και τελευταία ημέρα ονομαζόταν «Καλλιγένεια». Σύμφωνα με μία ερμηνεία η Καλλιγένεια, η έννοια της όμορφης γέννησης, ήταν ακόλουθος, τροφός ή ιέρεια της θεάς και οι γυναίκες στρέφονταν προς την ίδια, με προσευχές, για να ζητήσουν γονιμότητα.

Πάντως, παρά τις πηγές που έχουν στη διάθεση τους οι ιστορικοί, πρόκειται για ένα «μυστήριο» της Αρχαίας Ελλάδος, η «αινιγματική φύση» του οποίου γεννά αδιάκοπα ερωτήματα, αποδεικνύοντας τον έντονα απόκρυφο τρόπο ζωής και σκέψης του αρχαίου ελληνικού κόσμου.