Ο Ζίγκμουντ Φρόυντ στην Ακρόπολη των Αθηνών

Το ατμόπλοιο Urano των Γραμμών Lloyd είχε μεταφέρει τον Φρόυντ και τον αδελφό του από την Τεργέστη στο Μπρίντιζι, στην Κέρκυρα, στην Πάτρα, και μετά στον Πειραιά. Είχαν μόλις δυόμιση μέρες να μείνουν στην Αθήνα.

Η Αθήνα και η Ακρόπολη δεν περιλαμβάνονταν στα ταξιδιωτικά σχέδια του Φρόυντ εκείνο το καλοκαίρι του 1904. Ενώ ευρίσκονταν στην Τεργέστη, τους συμβούλεψαν να μην πάνε στην Κέρκυρα, αλλά στην Αθήνα και την Ακρόπολη. Αφηγείται ο Φρόυντ:

«Όταν, εν τέλει, το απόγευμα της αφίξεως μας στάθηκα στην Ακρόπολη και άπλωσα το βλέμμα μου στο τοπίο ολόγυρα, μια αναπάντεχη σκέψη πέρασε από το μυαλό μου: ‘Όλα αυτά αληθινά υπάρχουν, όπως ακριβώς τα διδαχτήκαμε στο σχολείο!’»

Είναι σαν να κόπηκε ο Φρόυντ στα δύο: από τη μια μεριά σε ένα πρόσωπο που εμπειρικά συνειδητοποιεί ότι ευρίσκεται στην Ακρόπολη και από την άλλη σε ένα άλλο πρόσωπο που δεν μπορεί να το πιστέψει, σα να αρνείται την πραγματικότητα της επίσκεψης, σα να λέει «αυτό είναι πολύ καλό για να είναι αληθινό».

Σε σημερινούς όρους, αυτό που βίωσε ο Φρόυντ στην Ακρόπολη ονομάζεται σύνδρομο «αποπροσωποποίησης – αποπραγμάτωσης» (depersonalization-derealization). Δεν αποτελεί μια μορφή ψύχωσης, αφού ο ασθενής διατηρεί την αντίληψη του εξωτερικού κόσμου. Σύμφωνα με κάποιους αναλυτές, ο Νορβηγός ζωγράφος Μούνχ αποτύπωσε στον πίνακα «Κραυγή» την αίσθηση της αποπροσωποποίησης.

Αναστατωμένος από αυτή την εμπειρία, ο Φρόυντ δεν κατάφερε να την αναλύσει ικανοποιητικά παρά μόνο 32 χρόνια μετά το συμβάν, το 1936. Τη χρονιά αυτή γράφει ένα γράμμα στον καλό του φίλο Ρομέν Ρολάν με τίτλο «Ανάμνηση μιας Διαταραχής στην Ακρόπολη», όπου προσπαθεί να αυτο-αναλύσει εκείνο που του συνέβη το 1904 επάνω στην Ακρόπολη. Ο Φρόυντ είχε αρχίσει να αλληλογραφεί με τον Γάλλο φίλο του από το 1923. Το «ωκεάνιο» συναίσθημα του Ρολάν το βρίσκουμε στις πρώτες γραμμές του Έργου του Φρόυντ «Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας».

Στο γράμμα του προς τον Ρολάν ο Φρόυντ αυτο-αναλύεται και αναφέρει το ταξίδι στην Αθήνα σαν αντικείμενο επιθυμίας ανάμικτης με ενοχή. Η επιθυμία πηγαίνει πίσω στην αρχή της παιδικής ηλικίας, όταν ο Φρόυντ είχε ταξιδιωτικά όνειρα, εκφράζοντας την επιθυμία να ξεφύγει από την οικογενειακή ατμόσφαιρα, τους περιορισμούς και την φτώχεια που έζησε στη νιότη του.

Από την άλλη μεριά, υπήρχε και ενοχή, αφού η επίσκεψη στην Αθήνα σήμαινε ότι ο Φρόυντ είχε ξεπεράσει τον πατέρα του, που ήταν πολύ φτωχός για να ταξιδέψει, και αμόρφωτος για να έχει οποιοδήποτε ενδιαφέρον για αυτά τα μέρη. Η άνοδος στην Ακρόπολη στο μυαλό του Φρόυντ ήταν η επιβεβαίωση ότι είχε ξεπεράσει τον πατέρα του, κάτι που ένας γιος δεν επιτρεπόταν να κάνει.

Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Φρόυντ: «Θα μπορούσα εκείνη τη μέρα στην Ακρόπολη να είχα πει στον αδελφό μου: ‘Θυμάσαι που όταν ήμαστε μικροί, περπατούσαμε κάθε μέρα στους ίδιους δρόμους για να πάμε στο σχολείο, και πως κάθε Κυριακή πηγαίναμε στο Πράτερ (σημείωση δική μου: μεγάλο δημόσιο πάρκο στη Βιέννη) ή εκδρομή σε ένα μέρος που ξέραμε πολύ καλά; Και τώρα, είμαστε στην Αθήνα, επάνω στην Ακρόπολη! Μα την αλήθεια, διαβήκαμε μεγάλη απόσταση!’»

Πριν συνεχίσω με μια άλλη πιθανή διάσταση της εσωτερικής σύγκρουσης που βίωσε ο Φρόυντ, θα ήθελα να πω δυο λόγια σχετικά με τη διαφορά ανάμεσα στην αυτο-ανάλυση και την ενδοσκόπηση.

Η πρακτική της ενδοσκόπησης έχει την καταγωγή της στις εξομολογήσεις του Αγίου Αυγουστίνου, και ορίζεται σαν μια ανάλυση των περιεχομένων του πνεύματος μας, τα οποία είναι άμεσα προσβάσιμα και έχουν ηθικό χαρακτήρα. Η ανάλυση αυτή οδηγεί σε διάλογο σχετικά με τον ηθικό άνθρωπο, που είναι το επιθυμητό, και τον ανήθικο, που είμαστε όλοι εκ γενετής.

Ο Αυγουστίνος δεν κατανοεί τα όνειρα και νομίζει ότι ι Θεός ευθύνεται για την ανάδυση τους. Εδώ δεν υπάρχει κανένα σημάδι του υποσυνείδητου, και τον τρόπο με τον οποίο αυτό λειτουργεί. Αυτό είναι το πεδίο της Χριστιανικής ψυχολογίας που υποθέτει μια και μόνη διάσταση της ανάλυσης.

Από την άλλη μεριά η αυτο-ανάλυση δεν ασχολείται με γνωστά πράγματα. Με αρχή του τα γνωστά πράγματα, ο αυτο-αναλυόμενος εισδύει βαθιά στον κόσμο του ασυνείδητου και αφήνει κατά μέρος την ηθική διάσταση. Οι εκδηλώσεις συνειδητής ψυχικής συμπεριφοράς συνδέονται με τις ρίζες τους στο ασυνείδητο και μπορεί να εξηγηθούν μέσα από αυτές.

Στην αυτο-ανάλυση ο Θεός εξαφανίζεται και μαζί του και οι ενοχές του αυτο-αναλυόμενου. Επίσης, η διερεύνηση των αναγκών του ασυνείδητου χρησιμοποιεί τις μεθόδους που έχει εισάγει η ψυχανάλυση, όπως: ελεύθερους συνειρμούς, ανάλυση ονείρων, επεξεργασία συμβόλων.

Με δυο λόγια, μπορούμε να πούμε ότι ενώ η ενδοσκόπηση δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να ανακατεύει τα εσώψυχα μας με τις κοινωνικές μας αξίες όπως αυτές υπάρχουν, η ψυχαναλυτική αυτο-ανάλυση μας προσφέρει την ευκαιρία μιας ριζικής αλλαγής του εαυτού μας, μέσα από το πρίσμα μιας επαναξιολόγησης των κοινωνικών αξιών.

Ανέφερα προηγούμενα ότι η εσωτερική σύγκρουση που βίωσε ο Φρόυντ επάνω στην Ακρόπολη μπορεί να έχει και μια άλλη διάσταση. Αυτή η διάσταση έχει να κάνει με την θεά Αθηνά. Ο Φρόυντ είχε αγοράσει το 1914 ένα ρωμαϊκό αγαλματίδιο της θεάς Αθήνας, αντίγραφο ενός ελληνικού πρωτοτύπου του 5ου π.Χ. αιώνα, και το είχε τοποθετήσει με υπερηφάνεια στο κέντρο της συλλογής αρχαιοτήτων που είχε στο γραφείο του. Το 1938, καθώς ο Φρόυντ ετοιμαζόταν να φύγει από την Αυστρία μετά την προσάρτηση της στο Τρίτο Ράιχ, αποφάσισε να δώσει την Αθηνά στην Πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη, στενή του φίλη και ψυχαναλύτρια, για να την βγάλει από την Βιέννη. Καθ’ οδόν προς το Λονδίνο, ο Φρόυντ επισκέφτηκε την Μαρία Βοναπάρτη στο Παρίσι και παρέλαβε το αγαλματάκι της Αθηνάς. Όταν η Πριγκίπισσα του επέστρεψε το αγαλματάκι, ο Φρόυντ είπε ότι «αισθάνεται περήφανος και πλούσιος με την προστασία της Αθηνάς.» Στη διάρκεια της ψυχανάλυσης της Αμερικανίδας ποιήτριας Hilda Doolittle, ο Φρόυντ σήκωσε το αγαλματάκι και της το έδωσε. «Αυτό είναι το αγαπημένο μου», της είπε. «Είναι τέλεια.... Μόνο που έχει χάσει το δόρυ της.»

Μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι η πνευματική σχέση του Φρόυντ με την θεά Αθηνά προϋπήρχε. Επομένως όταν ο Φρόυντ στάθηκε στην Ακρόπολη το 1904, όχι μόνο γνώριζε για την θεά Αθηνά, αλλά πιθανότατα είχε ήδη διαμορφώσει το διανοητικό και ψυχολογικό πλέγμα σχέσεως με την θεά. Δεν είναι λοιπόν περίεργο, το ότι ευρισκόμενος στον ιερό χώρο που είναι αφιερωμένος στην θεά Αθηνά, ο Φρόυντ δεν ανασύρει από το ασυνείδητο του μόνον τον πατέρα του;

Ο Φρόυντ δεν αναφέρει την Αθηνά στην επιστολή του προς τον Ρολάν, και περιορίζεται στην αναφορά του στον πατέρα του. Δεν θα μάθουμε ποτέ αν η εμπειρία του επάνω στην Ακρόπολη είχε σχέση και με την Αθηνά.

Πηγή

1. Freud, Sigmund: A Disturbance of Memory on the Acropolis (1936). The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, James Strachey (editor).

*Ο Νίκος Μορόπουλος είναι Σύμβουλος Εταιρικών Μετασχηματισμών (MSc)